Από τη διάσπαση στην έμπνευση: Μια διαφορετική ματιά στη ΔΕΠΥ
γράφει η Αγγέλα Μυλωνάκου,
κοινωνική λειτουργός, εικαστική ψυχοθεραπεύτρια
Βασικά στοιχεία για τη ΔΕΠΥ (*με μία ανατροπή)!
Σύμφωνα με το DSM 5 (American Psychiatric Association, 2013), η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής/Υπερκινητικότητας είναι μια νευροαναπτυξιακή διαταραχή που χαρακτηρίζεται από επίμονα και αναντίστοιχα για το αναπτυξιακό επίπεδο επίπεδα απροσεξίας και/ή υπερκινητικότητας-παρορμητικότητας. Τα συμπτώματα πρέπει να εμφανίζονται πριν από την ηλικία των 12 ετών, να είναι παρόντα σε τουλάχιστον δύο περιβάλλοντα (όπως σπίτι και σχολείο) και να επηρεάζουν σημαντικά τη λειτουργικότητα του ατόμου. Το DSM-5 διακρίνει τρεις παρουσιάσεις: κυρίως απρόσεκτος τύπος, κυρίως υπερκινητικός/παρορμητικός τύπος και μικτός τύπος. Σύμφωνα με τον πίνακα της American Academy of Family Physicians (n.d.), η κλινική εικόνα της ΔΕΠΥ περιλαμβάνει συμπτώματα απροσεξίας (π.χ. συχνή αφηρημάδα, δυσκολία στην οργάνωση και τη διατήρηση της προσοχής) ή/και υπερκινητικότητας/παρορμητικότητας (π.χ. δυσκολία να παραμείνει το άτομο καθιστό, ακατάπαυστη ομιλία, παρεμβολές σε συνομιλίες). Η διάγνωση απαιτεί την παρουσία συγκεκριμένου αριθμού συμπτωμάτων και τη συνεκτίμηση της διάρκειας, της έντασής τους και της δυσλειτουργίας που προκαλούν.
Από τη θετική πλευρά, κάποιοι ερευνητές έχουν αναρωτηθεί εάν η ΔΕΠΥ συνδέεται και με ένα πλεονέκτημα: την ενισχυμένη δημιουργικότητα. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ αρχικά θεωρήθηκαν ότι διαθέτουν ανώτερη δημιουργικότητα ήδη από τη δεκαετία του 1980, καθώς τα χαρακτηριστικά τους (παρορμητικότητα, διάσπαση προσοχής και αποδιοργάνωση) παρέπεμπαν σε εκείνα των δημιουργικών ατόμων (περιπετειώδης, αντισυμβατικός και παρορμητικός χαρακτήρας) (Levine & Melmed, 1982· Torrance, 1988) (όπως αναφέρεται στο Girard-Joyal & Gauthier, 2022).
Τι είναι η δημιουργικότητα;
Ως δημιουργικότητα ορίζεται η ικανότητα του ατόμου να παράγει νέες και χρήσιμες ιδέες. Υπάρχουν αρκετές θεωρίες για τη δημιουργικότητα ωστόσο είναι γενικά αποδεκτό ότι η πρωτοτυπία (δηλαδή η μοναδικότητα της ιδέας) και η χρηστικότητα (δηλαδή το κατά πόσο η ιδέα ενισχύει την επίλυση προβλημάτων) είναι δύο από τις κύριες διαστάσεις της (Girard-Joyal & Gauthier, 2022, Gonzalez-Carpio, Serrano και Nieto, 2017).
Κατά τον Simonton (2014), η έννοια της δημιουργικότητας προϋποθέτει τη διάθεση να σκεφτεί κανείς έξω από τα συνηθισμένα πλαίσια, να αναζητήσει το νέο και το αντισυμβατικό, καθώς και την ικανότητα να είναι ανοιχτός σε εμπειρίες. Για τον λόγο αυτό, τα δημιουργικά άτομα συχνά χαρακτηρίζονται από διάσπαση προσοχής, αποκλίνουσα σκέψη (divergent thinking) και συμπεριφορές που σχετίζονται με την ανεξαρτησία και τη μη συμμόρφωση. Αυτός ο τρόπος λειτουργίας μπορεί επίσης να παρατηρηθεί σε άτομα με ΔΕΠΥ.
Η μελέτη των Jauk, Benedek και Neubauer (2014) υποστηρίζει την άποψη ότι η δημιουργικότητα αποτελεί ένα πολυδιάστατο φαινόμενο και παρουσιάζει ένα ολοκληρωμένο μοντέλο που απεικονίζει την πιθανή αλληλεπίδραση μεταξύ των διαφορετικών πτυχών της. Οι ερευνητές σημειώνουν ότι η διανοητική ικανότητα αποτελεί έναν από τους παράγοντες που ενδέχεται να επηρεάζουν τη δημιουργικότητα και υποστηρίζουν ότι η μετατροπή των δεξιοτήτων ή της αποκτηθείσας γνώσης σε αξιοσημείωτα δημιουργικά επιτεύγματα εξαρτάται και από τη νοημοσύνη.
Η νευροβιολογία της δημιουργικότητας και η σύνδεσή της με τη ΔΕΠΥ.
Υπάρχουν νευροβιολογικά ευρήματα που συνδέουν τη ΔΕΠΥ με τη δημιουργικότητα. Στο άρθρο των Gonzalez-Carpio, Serrano και Nieto (2017) , αναφέρονται χαρακτηριστικά δύο στοιχεία που υποστηρίζουν αυτή τη νευροβιολογική σύνδεση της ΔΕΠΥ με τη δημιουργικότητα:
η καθυστέρηση στην ωρίμανση του προμετωπιαίου φλοιού των παιδιών με ΔΕΠΥ, καθώς ευνοεί έναν ευέλικτο τρόπο σκέψης που δεν καθοδηγείται από προσδοκίες και πεποιθήσεις.
γενετικοί δείκτες που σχετίζονται με τη ντοπαμινεργική νευροδιαβίβαση, όπως το γονίδιο DRD4-7R που φέρεται ως γονίδιο αναζήτησης της καινοτομίας (και εντοπίζεται συχνά σε άτομα με ΔΕΠΥ), και σχετίζεται με μεγαλύτερη διάχυση και εύρος προσοχής, χαρακτηριστικά που ευνοούν την ανάπτυξη αποκλίνουσας σκέψης.
Τι δείχνουν οι έρευνες.
Η σχέση μεταξύ ΔΕΠΥ και δημιουργικότητας, έχει μελετηθεί αρκετά, με ποικίλα ερευνητικά σχέδια και διαφορετικά αποτελέσματα λόγω και της ετερογένειας ανάμεσα στους ανθρώπους με ΔΕΠΥ.
Ενδεικτικά, στο άρθρο των Gonzalez-Carpio, Serrano και Nieto (2017) αναφέρεται ότι:
σε μελέτη των Carson, Peterson, & Higgins, (2003)και των Pritchard, Healey, & Neumann, (2006), φάνηκε πως η δυσκολία των παιδιών με ΔΕΠΥ να παραμερίζουν τις "άσχετες" πληροφορίες όταν κάνουν μια εργασία έχει σαν αποτέλεσμα να "έχουν στη διάθεσή τους" περισσότερα ερεθίσματα τα οποία με τη σειρά τους διαμορφώνουν μια πιο δημιουργική σκέψη.
σε μελέτη των Shaw & Brown (1990, 1991) τα παιδιά με ΔΕΠΥ χρησιμοποιούσαν μεγαλύτερο εύρος μη λεκτικής πληροφορίας, ενώ είχαν την ικανότητα να εστιάζουν σε διαφορετικά ερεθίσματα του άμεσου περιβάλλοντός τους, με αποτέλεσμα την υψηλότερη δημιουργικότητα όσον αφορά την εικόνα.
οι Healey & Rucklidge (2006) διαπίστωσαν ότι το 40% των δημιουργικών παιδιών εμφάνιζαν υψηλά επίπεδα συμπτωματολογίας ΔΕΠΥ (χωρίς όμως να πληρούν τα διαγνωστικά κριτήρια).
η Cramond (1994b)διαπίστωσε ότι το 26% των δημιουργικών παιδιών εμφάνιζε χαρακτηριστικά ΔΕΠΥ, ενώ, αντίστροφα, το 36% των παιδιών με ΔΕΠΥ σημείωσε υψηλές επιδόσεις στη δημιουργικότητα.
Μάλιστα, σε έρευνα των ίδιων (Gonzalez-Carpio, Serrano και Nieto, 2017) μελετήθηκαν 34 παιδιά με ΔΕΠΥ 8-13 ετών που δεν λάμβαναν φαρμακευτική αγωγή και 34 παιδιά χωρίς ΔΕΠΥ αντίστοιχης ηλικίας με το εργαλείο Torrance Tests of Creative Thinking – Figural (TTCT). Το συμπέρασμα αυτής της μελέτης ήταν ότι τα παιδιά με ΔΕΠΥ είναι πιο δημιουργικά σε ορισμένες πτυχές της δημιουργικής σκέψης (στην παραγωγή περισσότερων ιδεών, ασυνήθιστων απαντήσεων, στο χιούμορ, τη φαντασία, την εκφραστικότητα, και τον συνολικό Δείκτη Δημιουργικότητας).
Όσον αφορά τη δημιουργικότητα και τη σύνδεσή της με τη ΔΕΠΥ σε ενήλικες, υπάρχει σχετική μελέτη τωνOlivier Girard-Joyal και Bruno Gauthier (2022). Σε αυτή, οι ερευνητές εστίασαν σε δύο τύπους παρουσίασης της διαταραχής: τον κυρίως απρόσεκτο τύπο (PI – Predominantly Inattentive) και τον συνδυασμένο τύπο (C – Combined). Η μελέτη τους καταλήγει στο ότι η δημιουργικότητα στους ενήλικες με ΔΕΠΥ δεν είναι ομοιόμορφη. Τα άτομα με μεικτή παρουσίαση (C) παρουσίασαν υψηλότερες επιδόσεις στην παραγωγή δημιουργικών ιδεών (π.χ. περισσότερες, πιο πρωτότυπες απαντήσεις) σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου και την ομάδα PI. Σημειώνουν ωστόσο ότι αν η περιπλάνηση της σκέψης και η απροσεξία αποτελούν πύλες προς τη δημιουργικότητα σε άτομα με ΔΕΠΥ-Α (απρόσεκτος τύπος), τότε τα τεστ με χρονικούς περιορισμούς ίσως δεν είναι κατάλληλα για την αξιολόγηση αυτής της ικανότητας.
Μία ανασκόπηση των Hoogman et al. (2020) περιλαμβάνει 31 μελέτες που αξιολογούν τη δημιουργικότητα στη ΔΕΠΥ, λαμβάνοντας υπόψη διαφορετικά ερευνητικά σχέδια, ηλικιακές ομάδες, μεθόδους μέτρησης της δημιουργικότητας, τη δράση των ψυχοδιεγερτικών φαρμάκων και τις πιθανές νευρωνικές βάσεις. Ένα από τα κύρια ευρήματα της ανασκόπησης αποτέλεσε το ότι η αυξημένη αποκλίνουσα σκέψη εντοπίζεται κυρίως σε άτομα με υποκλινικά συμπτώματα ΔΕΠΥ, αλλά όχι πάντα σε άτομα με πλήρως διαγνωσμένη ΔΕΠΥ. Επιπλέον και στις δύο ομάδες (υποκλινική και κλινική ΔΕΠΥ), βρέθηκαν υψηλά επίπεδα δημιουργικών ικανοτήτων και επιτευγμάτων.
Είναι σημαντικό να ληφθεί υπόψη ότι ένα σημαντικό μεθοδολογικό ζήτημα στις μελέτες για τη ΔΕΠΥ και τη δημιουργικότητα είναι η μη ελεγχόμενη χρήση φαρμακευτικής αγωγής. Αν και η μεθυλφαινιδάτη μπορεί να βελτιώνει τη συγκέντρωση, έχει βρεθεί ότι ενδέχεται να μειώνει προσωρινά τη γνωστική ευελιξία, τη ροή ιδεών, την πρωτοτυπία και τον συνολικό δείκτη δημιουργικότητας (όπως αναφέρεται στο Gonzalez-Carpio, Serrano και Nieto, 2017). Για παράδειγμα, στη μελέτη των Ten et al. (2020) συμμετείχαν 43 παιδιάμε ΔΕΠΥ, Γ' έως ΣΤ' δημοτικού και 43 παιδιά τυπικής ανάπτυξης. Από τα παιδιά που είχαν διάγνωση ΔΕΠΥ, τα 22 λάμβαναν φαρμακευτική αγωγή ενώ τα 21 όχι. Το ενδιαφέρον εύρημα της μελέτης ήταν ότι τα παιδιά με ΔΕΠΥ που δεν λάμβαναν αγωγή είχαν καλύτερες επιδόσεις στις ανοικτού τύπου δημιουργικές δοκιμασίες από τα παιδιά που λάμβαναν αλλά και από τα παιδιά χωρίς ΔΕΠΥ. Ωστόσο, άλλες μελέτες δεν διαπιστώνουν συσχέτιση μεταξύ φαρμάκων και μεταβολών στην προσοχή ή στη δημιουργικότητα (Gonzalez-Carpio, Serrano και Nieto, 2017, Hoogman et al., 2020).
Εν κατακλείδι...
Τα ευρήματα των μελετών ενισχύουν την άποψη ότι η ΔΕΠΥ δεν θα πρέπει να νοείται αποκλειστικά ως διαταραχή με ελλείμματα, αλλά ως μια μορφή νευροδιαφορετικότητας, η οποία εμπεριέχει τόσο δυσκολίες όσο και δυναμικά χαρακτηριστικά. Από προσωπική οπτική, θεωρώ σημαντικό να αναγνωρίζεται ότι η διαφορετική αυτή γνωστική λειτουργία μπορεί να συνδέεται με αυξημένες δυνατότητες δημιουργικής σκέψης, ιδιαίτερα σε περιβάλλοντα που ευνοούν την καινοτομία και την αποκλίνουσα σκέψη. Οι μελλοντικές ερευνητικές προσπάθειες θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη την ετερογένεια της ΔΕΠΥ και να εστιάζουν στον εντοπισμό των πεδίων και των συνθηκών όπου άτομα με διαφορετικά προφίλ μπορούν να εκφράσουν τις δημιουργικές τους ικανότητες. Μια τέτοια προσέγγιση θα συμβάλει στην καλύτερη αξιοποίηση των ιδιαίτερων δυνατοτήτων τους και στη διαμόρφωση υποστηρικτικών πλαισίων που ενισχύουν την προσωπική και ακαδημαϊκή τους ανάπτυξη.
Κλείνοντας, ας θυμηθούμε τα λόγια του Harvey Blume που σχεδόν 30 χρόνια πριν (1998), σε άρθρο του στο περιοδικό The Atlantic γράφει: «Η νευροδιαφορετικότητα μπορεί να είναι εξίσου κρίσιμη για το ανθρώπινο είδος όσο και η βιοποικιλότητα για τη ζωή γενικότερα. Ποιος μπορεί να πει ποια μορφή νευρωνικής διασύνδεσης θα αποδειχθεί η καταλληλότερη σε κάθε δεδομένη στιγμή;»
Βιβλιογραφικές αναφορές:
American Academy of Family Physicians. (n.d.). DSM-5 diagnostic criteria for ADHD [PDF]. https://www.aafp.org/dam/AAFP/documents/patient_care/adhd_toolkit/adhd19-assessment-table1.pdf
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). American Psychiatric Publishing.
Blume, H. (1998, Σεπτέμβριος). Neurodiversity. The Atlantic. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/1998/09/neurodiversity/305909/
Girard-Joyal, O., & Gauthier, B. (2022). Creativity in the predominantly inattentive and combined presentations of ADHD in adults. Journal of Attention Disorders, 26(9), 1187–1198. https://doi.org/10.1177/1087054720979780
Gonzalez-Carpio, G., Serrano, J. P., & Nieto, M. (2017). Creativity in children with attention deficit hyperactivity disorder (ADHD). Psychology, 8(3), 319–334. https://doi.org/10.4236/psych.2017.83019
Hoogman, M., Stolte, M., Baas, M., & Kroesbergen, E. H. (2020). Creativity and ADHD: A review of behavioral studies, the effect of psychostimulants and neural underpinnings. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 119, 66–85. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2020.09.029
Jauk, E., Benedek, M., & Neubauer, A. C. (2014). The road to creative achievement: A latent variable model of ability and personality predictors. European Journal of Personality, 28, 95–105. https://doi.org/10.1002/per.1941
Simonton, D. K. (2014). More method in the mad-genius controversy: A historiometric study of 204 historic creators. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts, 8, 53–61. https://doi.org/10.1037/a0035367
Ten, W., Tseng, C. C., Chiang, Y. S., Wu, C. L., & Chen, H. C. (2020). Creativity in children with ADHD: Effects of medication and comparisons with normal peers. Psychiatry Research, 284, 112680. https://doi.org/10.1016/j.psychres.2019.112680