Εικαστική θεραπεία για παιδιά: Πώς μπορεί να βοηθήσει

γράφει η Αγγέλα Μυλωνάκου,

κοινωνική λειτουργός, εικαστική ψυχοθεραπεύτρια 

Ενώ τα παιδιά ωφελούνται από την ψυχοθεραπεία, ιδιαίτερα αν αντιμετωπίζουν προβλήματα με την ψυχική τους υγεία, μπορεί να φοβούνται ή να δυσκολεύονται να εκφραστούν μέσα σε ένα κλινικό περιβάλλον (εφόσον έχουν και περιορισμένο λεξιλόγιο λόγω ηλικίας). Εκτός λοιπόν από τις δεδομένες μεθόδους θεραπείας, τα παιδιά μπορούν να κάνουν χρήση της τέχνης για να επικοινωνήσουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους στους ενήλικες που θέλουν να τα βοηθήσουν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της ζωής τους.

Η εικαστική ψυχοθεραπεία αποτελεί μία μορφή ψυχοθεραπείας όπου οι θεραπευόμενοι χρησιμοποιούν την τέχνη με ποικίλους τρόπους. Με τη βοήθεια του θεραπευτή, το παιδί αποκωδικοποιεί το νόημα της εικόνας και συζητά τα υποβόσκοντα θέματα που ενέπνευσαν το έργο του. Έτσι, η εικαστική θεραπεία μπορεί να γίνει μία δημιουργική διέξοδος για τα παιδιά που παλεύουν κάτω από δύσκολες συνθήκες ζωής.

Σκοπός της εικαστικής θεραπείας είναι να λειτουργήσει σαν καταλύτης για τη θετική αλλαγή του παιδιού (όπως και του ενήλικα), μέσω της σχέσης με τον εικαστικό θεραπευτή και τα υλικά της τέχνης, η οποία πραγματοποιείται σε ένα «ασφαλές» περιβάλλον. Η αλλαγή αυτή προκύπτει μέσα από τη διαδικασία της σωματικής επαφής με τα υλικά, μέσα από τη δημιουργία ενός σημαντικού αντικειμένου τέχνης, μέσα από τη μετουσίωση των συναισθημάτων στις εικόνες και μέσα από την επικοινωνία με το θεραπευτή διαμέσου του αντικειμένου τέχνης.

Βασικές αρχές της εικαστικής θεραπείας αποτελούν οι παρακάτω:

1) η δημιουργία οπτικών εικόνων αποτελεί σημαντική πλευρά της διαδικασίας μάθησης του ανθρώπου 

2) η τέχνη που δημιουργείται παρουσία ενός εικαστικού θεραπευτή, μπορεί να ενεργοποιήσει ένα παιδί να έρθει σε επαφή με συναισθήματα που δεν μπορεί να εκφράσει με λόγια 

3) η τέχνη μπορεί να λειτουργήσει σαν «δοχείο», να εμπεριέξει δυνατά συναισθήματα 

4) η τέχνη μπορεί να αποτελέσει τρόπο επικοινωνίας μεταξύ παιδιού και θεραπευτή 

5) η τέχνη μπορεί να φωτίσει τη μεταβίβαση των συναισθημάτων του παιδιού προς τον θεραπευτή.

Η ανάπτυξη της εικαστικής θεραπείας με παιδιά

Η αμερικανίδα Edith Kramer είναι μία από τις πρώτες εικαστικές θεραπεύτριες που ασχολήθηκε κυρίως με παιδιά, τη δεκαετία του '40. Θεωρούσε ότι ήταν η ίδια η εικαστική δραστηριότητα που έχει εγγενείς θεραπευτικές ιδιότητες. Ότι ένα αντικείμενο (τέχνης) μπορούσε να ξεπροβάλει μέσα από καταστροφικά κι επιθετικά συναισθήματα, συμβολίζοντας κι εμποδίζοντάς τα από το να εκφραστούν με λάθος τρόπο. Πίστευε, ότι μέσα από αυτή τη διαδικασία και μέσα από τη σχέση με το θεραπευτή, το παιδί ανακτά τον έλεγχο των συναισθημάτων και των πράξεών του, πράγμα που μπορεί να οδηγήσει ακόμα και σε αλλαγή συμπεριφοράς.

Μία από τις μεγαλύτερες επιρροές της ψυχανάλυσης στην εικαστική θεραπεία με παιδιά τα τελευταία 20 χρόνια υπήρξε ο D.W. Winnicott. Οι αναφορές του τονίζουν τη σπουδαιότητα του παιχνιδιού και της δημιουργικότητας. Το έργο του πάνω στα μεταβατικά αντικείμενα και μεταβατικά φαινόμενα (1951) οδήγησε τους εικαστικούς θεραπευτές να πιστέψουν πως η τέχνη στην εικαστική θεραπεία μπορεί να λειτουργήσει σαν μεταβατικό αντικείμενο με την έννοια ότι μπορεί να διατηρήσει τη σύνδεση μεταξύ παιδιού και θεραπευτή τόσο μέσα όσο και ανάμεσα στις συνεδρίες.

Μία άλλη άποψη της πρακτικής του Winnicott η οποία έχει υιοθετηθεί από τους εικαστικούς θεραπευτές αποτελεί το παιχνίδι της «μουντζούρας». Η J. Matthews (1989) μάλιστα αποκάλυψε ότι οι μουντζούρες των παιδιών δεν αποτελούν έναν πειραματισμό χωρίς νόημα ή απλά σημάδια στο χαρτί, αλλά έχουν συμβολική σημασία, πάνω στην οποία αναπτύσσεται η αναπαράσταση. Το παιδί σε αυτό το στάδιο δεν προσπαθεί να αναπαραστήσει αντικείμενα, αλλά αναπαριστά την αντίληψή του για τον τρόπο που τα αντικείμενα αυτά λειτουργούν στον κόσμο, που συμπεριφέρονται στο χώρο και τον χρόνο.

Το επάγγελμα της εικαστικής ψυχοθεραπείας έχει ήδη χρησιμοποιήσει αρκετά ψυχολογικά μοντέλα, όπως το ψυχαναλυτικό, το μοντέλο του Jung, το μορφολογικό, το ανθρωπιστικό και το φαινομενολογικό. Σταδιακά ωστόσο διαμορφώνει μία θεωρία για τη θεραπεία μέσω τέχνης μέσα από την ίδια την εικαστική θεραπεία, μία θεωρία που βασίζεται στις ιδιότητες της δημιουργικής διαδικασίας. Έρευνες που πραγματοποιούνται στο χώρο, φωτίζουν όλο και περισσότερο τη θετική συμβολή της εικαστικής θεραπείας σε ένα μεγάλο εύρος δυσκολιών και διαταραχών που αντιμετωπίζουν παιδιά κι ενήλικες.

Πώς μπορεί η εικαστική θεραπεία να βοηθήσει τα παιδιά

Τα παιδιά είναι από τη φύση τους δημιουργικά, ενώ συνήθως είναι ευκολότερο γι' αυτά να ζωγραφίσουν μία εικόνα σε σχέση με το να απαντήσουν ευθέως σε ερωτήσεις. Μπορεί μάλιστα να είναι διστακτικά ή ακόμα και εχθρικά όταν πρόκειται να συζητήσουν συγκεκριμένα θέματα.

Ο ρόλος της εικαστικής θεραπείας έγκειται στο ότι η τέχνη μπορεί να προσφέρει στο παιδί έναν εναλλακτικό τρόπο επικοινωνίας που δεν περιλαμβάνει εξεζητημένο λόγο. Μπορεί να προσφέρει μία άλλη γλώσσα, μη λεκτική, συμβολική, μέσα από την οποία συναισθήματα, επιθυμίες, φόβοι και φαντασιώσεις μπορούν να εκφραστούν.

Η δημιουργία ενός έργου τέχνης αποτελεί μία μη απειλητική οδό που επιτρέπει στα παιδιά να αντιμετωπίσουν δύσκολα θέματα με έναν δημιουργικό τρόπο. Το να μιλήσουν με τα παιδιά για τις εικόνες που δημιούργησαν και να τις ερμηνεύσουν, ανοίγει στους εικαστικούς θεραπευτές την πόρτα που χρειάζονται ώστε να διεισδύσουν στην καρδιά των προβλημάτων που επηρεάζουν τους μικρούς θεραπευόμενους.

Μερικές φορές είναι αρκετό για το παιδί να δημιουργήσει ένα αντικείμενο τέχνης και μόνο λίγες λέξεις ανταλλάσσονται. Άλλες φορές το παιδί μπορεί να μιλήσει για το έργο του ή να πει μία ιστορία γι' αυτό. Αυτή όμως η εξωτερίκευση πιεστικών συναισθημάτων και η ικανότητα να τα μοιραστεί το παιδί με έναν ενσυναισθητικό ενήλικα, έχει αποδειχτεί ιδιαίτερα βοηθητική σε γενιές παιδιών που αντιμετωπίζουν δυσκολίες.

Η εικαστική θεραπεία μπορεί να βοηθήσει παιδιά με ένα μεγάλο εύρος δυσκολιών συμπεριλαμβανομένων:

• Του θανάτου μέλους της οικογένειας/φίλου
• Του παιδικού τραύματος (που περιλαμβάνει τη σωματική, ψυχική ή σεξουαλική κακοποίηση)
• Των μαθησιακών δυσκολιών
• Του αυτισμού
• Συναισθηματικών θεμάτων όπως ο φόβος εγκατάλειψης ή άλλες φοβίες
• Της αντιμετώπισης προκλήσεων σοβαρών ασθενειών
  
• Της αντιμετώπισης ψυχικών διαταραχών όπως η σχιζοφρένεια ή η κατάθλιψη
• Της βοήθειας στην κατανόηση και διαχείριση της σωματικής αναπηρίας
• Της κατανόησης και διαχείρισης προβλημάτων συμπεριφοράς

Επιπλέον, η εικαστική θεραπεία μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να ανακουφιστούν από το άγχος, να αποκτήσουν επίγνωση του εαυτού τους, αλλά και αναπτύξουν υγιείς και αποτελεσματικούς τρόπους αντιμετώπισης των προβλημάτων τους. Τα παιδιά ενισχύουν την αυτοπεποίθησή τους μέσα από τον πειραματισμό με υλικά τέχνης, ενώ σε ομαδικό επίπεδο, η εμπλοκή με τα υλικά και οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μελών βοηθούν στην κατάκτηση κοινωνικών δεξιοτήτων που μπορούν να οδηγήσουν σε αλλαγές συμπεριφοράς.

Παιδιά όλων των ηλικιών, εθνικοτήτων και φυλών μπορούν να επωφεληθούν από την εικαστική θεραπεία. Το πρόγραμμα του κάθε παιδιού χτίζεται γύρω από τα δυνατά του σημεία και τις ικανότητές του έτσι ώστε το παιδί να μπορεί να χρησιμοποιήσει αυτό το μέσο ακόμα κι αν δεν έχει ασχοληθεί ποτέ με τα εικαστικά.

Πώς λειτουργεί

Όταν μιλάμε για θεραπευτική αλλαγή, εννοούμε τις προσδοκίες των θεραπευόμενων που μπαίνουν σε θεραπεία: τη θεραπευτική σχέση, την παροχή ενός διαφορετικού τρόπου κατανόησης του εαυτού και του περιβάλλοντος, την αυξημένη επίγνωση και τη ανάληψη δράσης που οδηγεί σε διορθωτικές εμπειρίες.

Οι εικαστικοί θεραπευτές θα πρόσθεταν ότι θετική αλλαγή μπορεί να συμβεί όταν ένα παιδί είναι σε θέση να κατευθύνει τον πόνο, την οργή, τη ντροπή και άλλα δύσκολα συναισθήματα στη δημιουργία τέχνης, και στη συνέχεια να τα μοιραστεί με το θεραπευτή.

Η ακριβής διαδικασία εξαρτάται από τον θεραπευτή, την ηλικία του παιδιού και το θέμα που φέρνει προς αντιμετώπιση. Σε γενικές γραμμές, οι εικαστικοί θεραπευτές παρέχουν στα παιδιά υλικό κατάλληλο για την ηλικία τους και τα αφήνουν ελεύθερα να εκφραστούν. Κάποιες φορές μπορεί παρακινήσουν τα παιδιά δίνοντας ένα κίνητρο για να ξεκινήσουν. Για παράδειγμα μπορεί να ζητήσουν από το παιδί να ζωγραφίσει ένα σπίτι, ή το αγαπημένο του φαγητό.

Όταν η δημιουργική διαδικασία ολοκληρωθεί, ο θεραπευτής ξεκινά μία συζήτηση με το παιδί σε σχέση με διάφορες πλευρές του εικαστικού έργου σε μία προσπάθεια να κατανοήσει τις σκέψεις και τα συναισθήματα που αναπαριστά. Στη συνέχεια ο θεραπευτής θα χρησιμοποιήσει αυτά τα στοιχεία για να αναπτύξει ένα αποτελεσματικό πρόγραμμα θεραπείας το οποίο και θα βοηθήσει το παιδί να προχωρήσει.

Η θεραπεία μπορεί να διεξαχθεί σε ατομικό ή ομαδικό επίπεδο. Μπορεί να αποτελεί τη βασική θεραπεία ή να λειτουργήσει συμπληρωματικά σε άλλα μοντέλα θεραπείας.

Τέλος, για πολλά παιδιά, η εικαστική θεραπεία μπορεί να αποδειχθεί πολύτιμη βοήθεια. Ωστόσο είναι σημαντικό να θυμάται κανείς ότι κάθε παιδί είναι διαφορετικό και μπορεί να μην ανταποκριθεί με τον ίδιο τρόπο στη θεραπεία. Κάποια παιδιά θα αφήσουν πρόθυμα όλα τα συναισθήματά τους πάνω στο χαρτί, ενώ άλλα θα χρειαστούν ίσως περισσότερο χώρο και χρόνο προκειμένου να «ανοιχθούν». Ακόμα και αυτή η αναμονή όμως αξίζει, αφού «Η τέχνη είναι ένα ψέμα που μας βοηθάει να ανακαλύψουμε την αλήθεια» (Πάμπλο Πικάσο, 1881-1973 ).

Βιβλιογραφικές αναφορές:

Waller Diane, 2006, Art Therapy for Children: How it Leads to Change, Clinical Child Psychology and Psychiatry, SAGE Publications (London, Thousand Oaks and New delhi), Vol 11(2):271-282

How Art Therapy Can Help Children, Art Therapy Journal, Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: https://www.arttherapyjournal.org/art-therapy-for-children.html