Γιατί εικαστική θεραπεία...;

γράφει η Αγγέλα Μυλωνάκου,

κοινωνική λειτουργός, εικαστική ψυχοθεραπεύτρια

Τις περισσότερες φορές όταν ακούμε τη λέξη έργο τέχνης έρχονται στο μυαλό μας μουσεία ή εκθέσεις, ίσως εστιάζοντας στη λειτουργία της τέχνης ως διακόσμηση ή καινοτομία. Όμως υπάρχουν κι άλλοι σκοποί της τέχνης που συνδέονται με την κατανόηση του εαυτού μας, την προσωπική ανάπτυξη ή την αναζήτηση νοήματος (Malchiodi, 2009). Είναι γενικά αποδεκτό εξάλλου ότι όλες οι μορφές τέχνης αποτελούν μία ισχυρή μορφή επικοινωνίας. Ενσωματώνουν τα όνειρα, τις ιδέες μας, τα συναισθήματά μας... Η τέχνη καταγράφει την ανθρώπινη ιστορία, κατανοούμε τους πολιτισμούς μέσα από την τέχνη τους. Η τέχνη μπορεί να αποδώσει και να μεταδώσει μεγάλο εύρος συναισθημάτων, από την υπέρτατη χαρά μέχρι το ψυχικό τραύμα.

Κάπως έτσι αναπτύχθηκε η θεραπεία μέσω τέχνης, από αυτή την αντίληψη ότι η τέχνη και οι εικόνες μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε τον εαυτό μας, να εκφράσουμε συναισθήματα που δεν μπορούμε να εκφράσουμε με λέξεις, ενισχύοντας τη ζωή μας μέσω της αυτοέκφρασης. Έχοντας κάνει ένα μεγάλο ταξίδι από την εποχή των σπηλαίων μέχρι σήμερα, η χρήση της τέχνης για θεραπευτικούς σκοπούς αναγνωρίζεται πια ευρέως, όπως και η εικαστική θεραπεία ως θεραπευτική μέθοδος.

Η συμβολική έκφραση ήταν πάντα μέρος των τελετουργιών ίασης. Οι ρίζες της εικαστικής θεραπείας φτάνουν σε προϊστορικές περιόδους οπότε οι πρόγονοι μας συνήθιζαν να εκφράζουν τη σχέση τους με τον κόσμο ζωγραφίζοντας τα τοιχώματα των σπηλαίων, αναζητώντας το νόημα της ύπαρξης τους μέσα από τις εικόνες. Οι σπηλαιογραφίες φαίνεται ότι εξυπηρετούσαν περισσότερο τελετουργικούς λόγους παρά διακοσμητικούς, καθώς οι πρωτόγονοι άνθρωποι προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν την επιτυχία του κυνηγιού αιχμαλωτίζοντας τα ζώα πρώτα μέσα από τη ζωγραφική (Malchiodi, 2009).

Η χρήση της τέχνης για μαγικούς και τελετουργικούς λόγους εμφανίζεται στην αρχαία Αίγυπτο, στις τελετουργίες των Χετταίων, στις μάσκες Αφρικανικών κοινωνιών αλλά και αλλού. Οι ινδιάνοι της φυλής Ναβάχο συνδυάζουν το τραγούδι, το χορό και τις ζωγραφιές στην άμμο για τη θεραπεία συγκεκριμένων ασθενειών, ενώ οι Θιβετιανοί χρησιμοποιούν επίσης κύκλους στην άμμο ως εστίες προσευχής (Malchiodi, 2009).

Οι εικόνες εμφανίζουν οικουμενικά νοήματα. Πολλά εικαστικά σύμβολα και στοιχεία επαναλαμβάνονται μέσα στους αιώνες σε διαφορετικούς πολιτισμούς (ομόκεντροι κύκλοι, σπείρες, λαβύρινθοι) υπογραμμίζοντας ότι η γλώσσα των εικόνων και η τέχνη ενώνουν την ανθρωπότητα (Malchiodi, 2009).

Και ό,τι οι άνθρωποι βίωναν χιλιάδες χρόνια πριν, χρειάστηκε να το γνωρίσουμε εκ νέου, θα έλεγε κανείς από την αρχή. Ο 20ος αιώνας έφερε την ψυχανάλυση, το ενδιαφέρον για το συμβολισμό και την τέχνη των ψυχικά ασθενών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η συλλογή πέντε χιλιάδων έργων ψυχικά ασθενών από τον ιστορικό τέχνης και ψυχίατρο Hans Prinzhorn (1920). Σιγά σιγά άρχισε να αναπτύσσεται η εικαστική θεραπεία μέσα από την πεποίθηση ότι τα όνειρα και οι καλλιτεχνική έκφραση των ασθενών μπορούσαν να συμβάλλουν στη θεραπεία τους. Όλο και περισσότερα νοσοκομεία και κλινικές άρχισαν να εντάσσουν τις τέχνες στο πρόγραμμα των ασθενών μαζί με τις θεραπείες λόγου (Malchiodi, 2009).

Στις ΗΠΑ, η εισαγωγή της τέχνης ως θεραπευτικής μεθόδου και της εικαστικής θεραπείας ως διακριτής μορφής ψυχοθεραπείας, αποδίδεται στη Margaret Naumburg κατά τη δεκαετία του 1940. Η Naumburg, αναπτύσσοντας τις απόψεις του Φρόιντ, παρότρυνε τους θεραπευόμενους της να σχεδιάζουν τα όνειρά τους. Την ίδια εποχή στην Ευρώπη ο καλλιτέχνης Adrian Hill ανακάλυπτε τις ανακουφιστικές ιδιότητες της δημιουργικής διαδικασίας ως ασθενής από φυματίωση, έγκλειστος σε σανατόριο της Αγγλίας. Λίγο αργότερα ο Edward Adamson, εργαζόταν ως καλλιτέχνης με ασθενείς στο στούντιο ενός νοσοκομείου επίσης στην Αγγλία, ενώ στις ΗΠΑ η Edith Kramer, εικαστική θεραπεύτρια, εστίαζε στις ψυχολογικές διεργασίες που ενεργοποιεί η δημιουργία τέχνης. Η Kwiatkowska εισήγαγε την εικαστική θεραπεία σε συνεδρίες με οικογένειες (Malchiodi, 2009). Από τότε η εικαστική θεραπεία αναγνωρισμένη πια ως επαγγελματικός κλάδος αναπτύσσεται συνεχώς.

H Αμερικάνικη Ένωση Εικαστικής Θεραπείας (American Art Therapy Association) ορίζει την εικαστική θεραπεία ως «ένα συνθετικό ανθρωπιστικό επάγγελμα ψυχικής υγείας που εμπλουτίζει τη ζωή ατόμων, οικογενειών και κοινοτήτων μέσω της ενεργής παραγωγής τέχνης, της δημιουργικής διαδικασίας, της θεωρίας της εφαρμοσμένης ψυχολογίας και της ανθρώπινης εμπειρίας μέσα στο πλαίσιο της ψυχοθεραπευτικής σχέσης» (https://arttherapy.org).

Γιατί όμως εικαστική θεραπεία; Τι έχει να προσφέρει; Δύσκολο να απαντηθεί το ερώτημα καθώς η συμμετοχή σε μία συνεδρία εικαστικής θεραπείας είναι «βίωμα» και όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Wadeson, το να απαντήσεις με λόγια στο παραπάνω ερώτημα είναι σαν να προσπαθείς να εξηγήσεις σε κάποιον που δεν την έχει δοκιμάσει τη γεύση της σοκολάτας...!

Ωστόσο, παρότι το ερώτημα δύσκολο, η Marian Liebmann (2004) και η Harriet Wadeson (1980) μπαίνουν στη διαδικασία να το απαντήσουν και αναφέρονται εκτενώς στα οφέλη της εικαστικής ψυχοθεραπείας:

• Καταρχάς, σκεφτόμαστε με εικόνες. Σκεφτόμασταν μάλιστα με εικόνες πριν ακόμα κατέχουμε τις λέξεις, αναγνωρίζαμε τη μητέρα μας πριν ακόμα την ονομάσουμε «μαμά». Φαίνεται ότι οι εικόνες παίζουν μεγάλο ρόλο στην πρώιμη διαμόρφωση της προσωπικότητας, ενώ αναγνωρίζονται σαν πρωταρχικό συστατικό των ασυνείδητων φαινομένων (ας θυμηθούμε και το χαρακτηρισμό των ονείρων ως βασιλική οδό προς το ασυνείδητο κατά τον Φρόιντ).
• Σχεδόν όλοι οι άνθρωποι έχουν χρησιμοποιήσει την τέχνη όταν ήταν παιδιά και είναι κάτι που θα μπορούσαν να το ξανακάνουν αρκεί να ξεχνούσαν τα στερεότυπα για το τι είναι αισθητικά ωραίο.
• Η τέχνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν μορφή μη λεκτικής επικοινωνίας. Αυτό μπορεί να είναι χρήσιμο τόσο για τα άτομα που δυσκολεύονται με τον προφορικό λόγο αλλά και για εκείνα που παρουσιάζουν μεγάλη ευχέρεια, καθώς σε αυτή την περίπτωση ο λόγος μπορεί να αποπροσανατολίζει αντί να διευκολύνει τη διαδικασία της αυτό-ανακάλυψης.
• Τη στιγμή που χρησιμοποιούμε τις λέξεις ως τον πρώτο, τον βασικό τρόπο επικοινωνίας, είμαστε πιο ικανοί να τις διαχειριστούμε ώστε να μιλήσουμε μόνο για αυτά που θέλουμε και να αποφύγουμε οτιδήποτε δεν θέλουμε. Από την άλλη πλευρά η τέχνη δεν αποτελεί σύνηθες μέσο επικοινωνίας για τους περισσότερους, συνεπώς δεν βρίσκεται στον έλεγχο τους όπως οι λέξεις (κάτι που συμβαίνει πιο δύσκολα με τους επαγγελματίες εικαστικούς καθώς έχουν μεγαλύτερο έλεγχο αυτής της γλώσσας).
• Κατά τη Naumburg, η τέχνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν μέσο αυτό-έκφρασης και αυτό-ανακάλυψης αφού οι εικόνες μπορούν να εκφράσουν ασυνείδητες σκέψεις και συναισθήματα του ανθρώπου με μεγαλύτερη ακρίβεια από τις λέξεις. Έτσι, με μη λεκτικό τρόπο, συγκεχυμένα ή δύσκολα ως προς την κατανόηση συναισθήματα αρχίζουν να αποκτούν σαφήνεια και να οργανώνονται. Μάλιστα, αυτή η έκφραση της συνείδησης και του ασυνείδητου μέσω της καλλιτεχνικής έκφρασης μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο μέσο θεραπευτικής αλλαγής (Dalley, 1995).
• Η δημιουργική διαδικασία μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να φέρουν στην επίγνωσή τους συναισθήματα προηγουμένως κρυμμένα ή καλυμμένα, αλλά και να ξεκαθαρίσουν συναισθήματα που μοιάζουν ασαφή και αόριστα.
• Η χρήση της τέχνης μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να απελευθερώσουν συναισθήματα (π.χ. θυμού) ενώ παρέχει έναν ασφαλή και αποδεκτό τρόπο επεξεργασίας δύσκολων συναισθημάτων.
• Η επεξεργασία ενός έργου μέσα σε ένα (εικαστικό) πλαίσιο μπορεί να αποτελέσει μία δοκιμή, μία πρόβα για πιθανές μελλοντικές κινήσεις και αλλαγές.
• Μπορεί να βοηθήσει τους ενήλικες να αφεθούν και να παίξουν, κάτι που οδηγεί στη δημιουργικότητα και την υγεία.
• Κατά τη διαδικασία της εικαστικής θεραπείας παράγεται ένα απτό έργο τέχνης με το οποίο ο θεραπευόμενος μπορεί να σχετιστεί πιο εύκολα από ότι με τον εαυτό. Έτσι το προϊόν τέχνης μπορεί να αποτελέσει μία γέφυρα, επιτρέποντας στα συναισθήματα και τις ιδέες που αρχικά εξωτερικεύονται στο αντικείμενο να έρθουν στην επίγνωση του δημιουργού. Στη συνέχεια, είναι δυνατόν τα συναισθήματα αυτά να απαρτιωθούν ως μέρος πλέον του εαυτού.
• Το αντικείμενο τέχνης που δημιουργείται, εφόσον είναι ένα χειροπιαστό αντικείμενο, δεν αλλοιώνεται από τις δυνατότητες της μνήμης και μπορεί να μείνει άθικτο για μήνες ή χρόνια. Κοιτώντας το σε δεύτερο χρόνο με καινούρια οπτική, μπορεί να φέρει νέα στοιχεία που θα εμπλουτίσουν την επίγνωση του δημιουργού, ενώ παράλληλα δημιουργούν μία συνέχεια στην ανάπτυξη που προκύπτει από τη θεραπευτική διαδικασία. Ο ίδιος ο θεραπευόμενος αναγνωρίζει την πρόοδό του έχοντας ένα απτό «αρχείο» της θεραπευτικής του πορείας.
• Το έργο υπάρχει ως ξεχωριστή οντότητα που σημαίνει ότι θεραπευτής και θεραπευόμενος μπορούν να σχετιστούν καθώς το «βλέπουν» από κοινού. Αυτή η σχέση των τριών (θεραπευτή-θεραπευόμενου-έργου τέχνης) συχνά συμβάλλει ώστε ο θεραπευόμενος να νιώθει μικρότερη «απειλή» όσον αφορά την προσέγγιση των ζητημάτων που τον απασχολούν αλλά και τη σχέση του με τον θεραπευτή.
• Σε αντίθεση με το λόγο που εξελίσσεται στο χρόνο, η τέχνη υπάρχει και βιώνεται στο χώρο, έτσι μπορεί να παρουσιάζει διαφορετικά μηνύματα, συναισθήματα, ιδέες, ταυτόχρονα, όπως άλλωστε βιώνονται... Ωστόσο, παρότι τα έργα που δημιουργούνται μπορεί να έχουν πολλά επίπεδα ερμηνείας ταυτόχρονα, το σημαντικό είναι ότι ο δημιουργός κάθε φορά είναι εκείνος που θα δώσει το δικό του νόημα.
• Η δημιουργία τέχνης απελευθερώνει δημιουργική ενέργεια και κινητοποιεί το άτομο σε μία άμεση κι ενεργό συμμετοχή σε σχέση με την χρήση του λόγου που είναι έμμεση (μιλά «για κάτι»)... Σε επίπεδο ομάδας όλοι συμμετέχουν ταυτόχρονα, ωστόσο ο καθένας στο δικό του επίπεδο κινητοποίησης.
• Η δημιουργία τέχνης μπορεί να είναι μία διασκεδαστική διαδικασία που φέρνει ευχαρίστηση και οδηγεί το άτομο στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας του.
• Για ορισμένες διαταραχές η τέχνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί και διαγνωστικά.

Η εικαστική θεραπεία μας ζητά να διερευνήσουμε την εσωτερική εμπειρία. Με την πίστη ότι η δημιουργική διαδικασία έχει εγγενώς θεραπευτική δύναμη και μπορεί να οδηγήσει σε προσωπική ικανοποίηση, συναισθηματική επανόρθωση και αλλαγή, η έμφαση δίνεται στην δημιουργία εικόνων που προέρχονται από τον εσωτερικό μας κόσμο. Έτσι, το άτομο συγκεντρώνεται στη δική του προσωπική διαδικασία της δημιουργίας και δίνει προσωπικό νόημα στο προϊόν της τέχνης του. Σε κάθε συνεδρία συναντά και ξανασυναντά με συμβολικό τρόπο τον εαυτό του, κοιτάζοντάς τον από μια νέα οπτική γωνία, ακούγοντας τι καινούριο, ενδεχομένως και τι πολύ παλιό, έχει να του πει... Και το έργο του ως καθρέφτης της ψυχής του, δεν κάνει ποτέ λάθος...!

Βιβλιογραφικές πηγές:

Dalley, T. et al., (1995), Θεραπεία μέσω τέχνης: Η εικαστική προσέγγιση, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα

Liebmann, M., (2004), Art Therapy for Groups: A handbook of themes and exercises, USA: Routledge

Malchiodi, C., (2009), Εικαστική Θεραπεία: Ένας πρακτικός οδηγός, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα

Wadeson, H., (1980), Art Psychotherapy, USA: John Wiley & Sons

Εικόνες από:

Anete Lusina & Fotios στο pexels.com