Νέκυια ... Μία αφηγηματική αναζήτηση με αφορμή το βιβλίο της Μ. Μίλνερ "Τα χέρια του ζώντος Θεού*"

γράφει η Αγγέλα Μυλωνάκου,

κοινωνική λειτουργός, εικαστική ψυχοθεραπεύτρια

*"Αυτό το βιβλίο αφορά μια ασθενή, η οποία ήρθε στην πρώτη της συνεδρία λέγοντας τρία πράγματα: ότι είχε χάσει την ψυχή της· ότι δεν υπήρχε ο κόσμος γύρω της· και ότι όλα αυτά ξεκίνησαν αφού υποβλήθηκε σε ηλεκτροσπασμοθεραπεία σε νοσοκομείο, τρεις εβδομάδες προτού έρθει σ' εμένα" (Marion Milner).

Τα Χέρια του Ζώντος Θεού είναι μια αυτοβιογραφία αλλά και μια ψυχαναλυτική πραγματεία. Παρουσιάζει την περίπτωση της Susan, μιας ασθενούς η οποία κατά τη διάρκεια της εικοσαετούς θεραπείας της ανακαλύπτει αυθόρμητα την ικανότητά της να κάνει εντυπωσιακά σχέδια. Το βιβλίο εστιάζει σε αυτά τα 150 και πλέον σχέδια, τα οποία διανθίζουν το κείμενο, αποκαλύπτοντας μια συγκλονιστική υποσυνείδητη μάχη μεταξύ λογικής και παράνοιας. Οι ζωγραφιές αυτές, σε συνδυασμό με την ευαισθησία της Milner και την ακριβή καταγραφή αυτής της θεραπευτικής συνάντησης, καθιστούν το βιβλίο μια εξαιρετική πηγή αναφοράς όχι μόνο για όσους ασχολούνται συστηματικά με την ψυχανάλυση και την ψυχοθεραπεία, αλλά και για όλους εκείνους που εντρυφούν ευρύτερα στο πεδίο της τέχνης. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Κλείνω το βιβλίο. Ανοίγω τον υπολογιστή. Πρέπει κάτι να γράψω. Κομμάτια των σκέψεών μου βρίσκονται παντού. Κάπως πρέπει να απαρτιώσω το χάος. Σε ένα κείμενο.

"Μυστικό έναν εαυτό έκλεισα εντός μου,

Δεν είχε όριο τα ρούχα μου ή το δέρμα

….

Έκλεινε εντός του και κατείχε δικά του σπάνια πράγματα"

(Thomas Traherne) (1)

Ταξίδι προς τα μέσα.

1. ΘΡΑΥΣΜΑΤΑ

"Φοβερόν το εμπεσείν εις χείρας Θεού Ζώντος,

Κι ακόμη φοβερότερο πράγμα είναι το να εκπέσεις των χειρών Του (2)…"

-Έχω χάσει την ψυχή μου. Δεν υπάρχει ο κόσμος γύρω μου (3)...

1943. Η Σούζαν συναντά τη Μάριον Μίλνερ, ψυχαναλύτρια. Είχε προηγουμένως νοσηλευθεί για λειτουργικές και νευρολογικές παθήσεις και υποβληθεί δύο φορές σε ηλεκτροσπασμοθεραπεία, καθώς είχε διαγνωσθεί ότι έπασχε από σχιζοφρενική ψύχωση. Ο κος Χ. επικοινώνησε με την ψυχαναλύτρια εκείνο το φθινόπωρο, ρωτώντας την αν θα μπορούσε να αναλάβει αυτήν την νεαρή κοπέλα, παρότι θεωρούσε ότι ήταν ένα πολύ δύσκολο περιστατικό (με παρελθόν κακοποίησης σεξουαλικής και συναισθηματικής) και μάλιστα σε "άσχημη κατάσταση" μετά την υποβολή της σε ΗΣΘ. Ο κος Χ., θα αναλάμβανε να πληρώσει την ψυχανάλυση της Σούζαν, αλλά και να τη φιλοξενήσει μετά το εξιτήριο από το νοσοκομείο, στο σπίτι που διέμενε με την σύζυγό του. Αργότερα εκμυστηρεύτηκε στην Μίλνερ ότι η γυναίκα του ενδιαφέρθηκε για αυτή την κοπέλα επειδή ήταν πολύ όμορφη: "Έμοιαζε με την Αφροδίτη του Μποτιτσέλι που αναδύεται μέσα από τα κύματα" (Milner, 2019, κεφ 1., σελ. 17).

Μετά τη νοσηλεία της και την ΗΣΘ, η Σούζαν ένιωθε ότι "κάτι έλειπε" μέσα της. Ανάμεσα σε θραύσματα αλήθειας και ψέματος, αναζητούσε ένα ταξίδι απαλλαγής από τον ψευδή εαυτό της, στο δρόμο για έναν νέο και αληθινό. Μοιράζεται με την θεραπεύτρια της, ότι στο νοσοκομείο ένιωθε ότι θα ολοκλήρωνε την προσπάθειά της "να μπει μέσα στον κόσμο", "να γίνει ο εαυτός της". Όμως, μετά την ηλεκτροσπαμοθεραπεία ένιωθε μέσα της ένα κενό, αφού δεν βίωνε πια συναισθήματα και τίποτα δεν είχε πια νόημα για εκείνη.

Ωστόσο, όπως στον Πρόλογο σημειώνει ο Δ. Κυριαζής, "ο ψυχικός μετασχηματισμός της Σούζαν θα προϋπέθετε την απώλεια, το χάσιμο, την καταστροφή του παλιού προβληματικού εαυτού της προκειμένου να ευοδωθεί η αναγέννηση ενός άλλου εαυτού" (4). Και ανάμεσα σε ένα "είμαι" κι ένα "δεν είμαι", αναρωτιέμαι τι σημαίνει να είσαι κάποιος και τι σημαίνει να μην είσαι κανένας ...

Έτσι, θεραπεύτρια και θεραπευόμενη, ξεκίνησαν μαζί το ταξίδι αναζήτησης αυτών των τεράστιων δυνάμεων "της ύπαρξης, της αυτοπραγμάτωσης, της προσωπικής αλήθειας και δυναμικής και του πώς ένας άνθρωπος υπάρχει και λειτουργεί με πληρότητα μέσα στον κόσμο" (Μίλνερ 2019, Προλεγόμενα του D. W. Winnicott σελ.xxxii). Ένα ταξίδι όπου και οι δύο γυναίκες κλήθηκαν εν τέλει να επεξεργαστούν και να ανασυνθέσουν η κάθε μία δικά της θραύσματα, χτίζοντας με αυτά το επόμενο επίπεδο της ζωής τους.

Το ταξίδι ξεκίνησε με λέξεις και ψυχαναλυτικές ερμηνείες, όμως η συνέχεια απαίτησε από την ψυχαναλύτρια να απαρνηθεί και η ίδια αυτό που ήξερε καλά να κάνει, δηλαδή να ερμηνεύει, και να παραδοθεί στα σχέδια που άρχισε να φέρνει η Σούζαν αλλά και στα δικά της, μία παράδοση στο ανοίκειο, που θα έφερνε και τις δύο πιο κοντά στο, όπως λέει η Μίλνερ, κοινό όλων των ανθρώπων, το υποσυνείδητο.

Με ποια χέρια θα μαζέψουν τα θραύσματα; Με ποια χέρια θα τα κρατήσουν; Ποια ήταν τα χέρια του Ζώντος Θεού που καλούσαν να τις αγκαλιάσει σε αυτό το ταξίδι; Με τα δικά τους ζωντανά χέρια πάντως, ζωγραφίζουν στο χαρτί.

2. ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ Ή ΣΥΓΧΩΝΕΥΣΗ

"Για τη γνώση ήταν που εξέπεσε ο Εωσφόρος;

Τότε, λοιπόν φανείτε οικτίρμονες, οικτίρμονες προς την πτώση του…"

-"Όλα ένα συνονθύλευμα. Η μητέρα μου" (5).

Κάποτε στη διάρκεια της θεραπείας της, η Σούζαν φέρνει ένα σχέδιο όπου απεικονίζεται ένα κεφάλι καλυμμένο από σπείρες ή μάτια και περιβάλλεται από τεθλασμένες γραμμές, τις οποίες η Σούζαν αναγνωρίζει ως ακάνθινο στέμμα. Λέει για αυτό το έργο: "Όλα ένα συνονθύλευμα. Η μητέρα μου" (Milner (2019), κεφ.14, σελ.174). Η μητέρα της Σούζαν έμοιαζε να μην αναγνωρίζει την ανεξάρτητη ύπαρξη της κόρης της. Έτσι για τη Σούζαν μέσα από αυτή τη σχέση συγχώνευσης, έμενε η θλίψη, καθώς δεν μπορούσε να αποκαταστήσει πραγματικά μία μητέρα-τροφοδότρια.

Η Σούζαν και η μητέρα της. Η Σούζαν και η Μάριον. Η Μάριον κι εγώ. Τι μπορεί να κάνει ο γονιός για το παιδί, ο θεός για το δημιούργημά του; Τι μπορεί να κάνει ο ψυχοθεραπευτής για τον θεραπευόμενο…; Ο ψυχαναλυτής δεν "προσφέρει " ψυχανάλυση. Μέσα από τη συνάντηση τους, οι δύο άνθρωποι την κάνουν "από κοινού" (στο Milner (2019), Εισαγωγή του A. Phillips, σελ.xxxvii).

Φαίνεται, όπως αναφέρει η συγγραφέας, ότι η διαδικασία αναδόμησής μας συμβαίνει μέσα από την αντιπαράθεση των αντιθέτων του "εγώ" και του "εσύ". Πόσο αντίθετα και πόσο όμοια; Σε ποιο σημείο και υπό ποιες συνθήκες και προϋποθέσεις μπορεί να συμβεί η "τήξη" ανάμεσα στα όρια δύο ανθρώπων (6); Ανάμεσα στα όρια του ψυχοθεραπευτή και του θεραπευόμενου;

Κάποια στιγμή στη θεραπεία της η Σούζαν ζωγραφίζει έναν πλακούντα (Milner, 2019, κεφ.11, σελ125). Ίσως απαιτεί από την θεραπεύτριά της μία "αιώνια αδιάσπαστη συγχώνευση", όπως όταν ήταν πραγματικά μέρος του σώματος της μητέρας της και τροφοδοτείτο διαρκώς από εκείνη μέσω του πλακούντα (Milner, 2019, κεφ.11, σελ125).

Συνήθως λέγεται ότι η μη διαφοροποίηση δεν βοηθά την ψυχική ανάπτυξη. Όμως στο βιβλίο της, η Μίλνερ αναφέρεται στη σχέση της δημιουργικότητας με τη συγχώνευση και τον τρόπο που θα μπορούσε μία τέτοια κατάσταση να έχει και μία θετική πλευρά. Ανακαλύπτει ότι "η αποδοχή μιας φάσης κάποιου είδους συγχώνευσης είναι απαραίτητη για κάθε δημιουργική εργασία" και ότι η "αυταπάτη της ενότητας μπορεί να αποτελεί τη βάση κάθε ψυχικής δημιουργικότητας και συνεπώς της συμβολοποίησης και της ψυχικής αύξησης (Milner, 2019, κεφ 18, σελ 261).

Η Μίλνερ, εξελίσσοντας την εξερεύνηση της αναλυόμενής της αλλά και του εαυτού της, σε αυτό το σχέδιο του κεφαλιού εκτός από τη μητέρα της Σούζαν αναγνωρίζει και τον εαυτό της. Ομολογεί την αναγνώριση από την πλευρά της Σούζαν των προσωπικών δυσκολιών της θεραπεύτριάς της, τη σύγχυση με την οποία την έφερνε αντιμέτωπη, μια σύγχυση που την κατέκλυζε.

Έτσι, κατά την κάθοδο σε αυτόν τον σκοτεινό κόσμο των σκιών της Σούζαν, η Μάριον κρατώντας το χέρι της θεραπευόμενής της, "βλέπει" όχι μόνο τις σκιές εκείνης, αλλά και τις δικές της. Φαίνεται ότι σε αυτό το ταξίδι οι δύο γυναίκες χρειάζονται την ζεστασιά και την ασφάλεια ενός κρατήματος. Λοιπόν, φανείτε οικτίρμονες, οικτίρμονες προς την πτώση τους...

3. ΘΕΟΙ ΚΑΙ ΔΑΙΜΟΝΕΣ

"Σώσε με, Θεέ μου, από την πτώση μέσα στην ανόσια γνώση

του εαυτού μου, έτσι όπως είμαι, εγώ χωρίς Θεό"

-(Ο δαίμονας) "σε εμποδίζει να μάθεις ποιος είσαι" (7)...

Η Σούζαν ακόμα και στα πρώτα της σχέδια φέρνει δαίμονες και αγίους. Μάλιστα, αναφερόμενη σε ένα έργο της, λέει πως αισθάνεται ότι "δαίμονας και άγγελος είναι το ίδιο πράγμα", όπως η ομορφιά και η καταστροφή (Milner, 2019, κεφ.10, σελ.96). Ωστόσο, λέει στην αναλύτριά της ότι νιώθει να έχει κυριευθεί από κάποιον δαίμονα.

Κατά την Wadeson (1980), η δαιμονική θέση (evilness) ("χωρίς Θεό") πηγάζει από απαγορευμένες επιθυμίες, κυρίως απέναντι στην εξουσία των γονέων. Από την άλλη, η επικοινωνία με το θείο ή το να γίνει κανείς ήρωας ή σωτήρας (ή άγιος, όπως αναφέρει άλλοτε ότι θα ήθελε η Σούζαν), φέρει ιδιαίτερη δύναμη και ισχύ, ως εξισορρόπηση των αισθημάτων αβοηθησίας (helplessness) του ατόμου. Ανέκαθεν σε όλους τους πολιτισμούς, σε ιστορικά γεγονότα και μυθολογικές αφηγήσεις υπήρχε μια μάχη ανάμεσα στο καλό και στο κακό. Εδώ, αυτή η μάχη φαίνεται ότι αναπαριστά συμβολικά τις συγκρούσεις σε ατομικό επίπεδο (Wadeson,1980).

Ο Freud, στο άρθρο του "A seventeenth century demonological neurosis", αναφέρει την υπόθεσή του ότι ο δαίμονας ίσως αντιπροσωπεύει μία δύναμη "αντίρροπη στην απώθηση" (Milner, 2019, κεφ.11, σημ.:4, σελ.136). Με άλλα λόγια ο δαίμονας μπορεί να είναι εκείνος που φέρνει το "απαγορευμένο" ("ανόσια γνωση";) στο συνειδητό. Κατ' επέκταση, για τη Σούζαν δαίμονας ίσως ήταν κάποιες φορές η ίδια η Μίλνερ. Μάλιστα, η Σούζαν ανέφερε πως φοβόταν ότι η Μίλνερ σταδιακά θα της στερούσε την θρησκευτική της πίστη. Το "κακό", διαχωριζόμενο από το "καλό", παίρνει τη θέση του "μη-εγώ" (έξω από τον εαυτό) και η Σούζαν έτσι νιώθει "αθώα", "καλή", που απλώς περιβάλλεται από εχθρούς.

Ενδιαφέρον έχει ωστόσο, το ότι και η ίδια η Μίλνερ, στο βιβλίο της "Όταν δεν μπορείς να ζωγραφίσεις" αναφέρει πως στα δικά της σχέδια υπήρχε συχνά ένα ακίνδυνο, αθώο πλάσμα κι ένα μοχθηρό. Και εκείνη ταυτιζόταν με το αθώο, λέγοντας ότι οι εικόνες απεικόνιζαν το τυφλό κομμάτι του μυαλού της, την προσπάθειά της να ξεφύγει από την παραδοχή δυσάρεστων πραγμάτων για τον εαυτό της, αποδίδοντάς τα αλλού. Επιπλέον , αναρωτιέται αν τα τερατώδη πλάσματα που προέκυψαν στα δικά της ελεύθερα σχέδια ήταν τα συναισθήματά της για τα οποία δεν είχε επίγνωση (Milner, 2009). "Φέρτε μου πίσω τα συναισθήματά μου", έλεγε και η Σούζαν.

Είναι αλήθεια, ότι το να μάθεις ποιος είσαι, συχνά πονάει "δαιμονισμένα", έχει θλίψη και απώλεια, και όποιος αποφασίζει να μπει σε ένα τέτοιο ψυχοθεραπευτικό ταξίδι, θα το κάνει παρέα με τους δαίμονές του.. Οι ψυχοθεραπευτές, στεκόμαστε στο πλάι των θεραπευόμενων σε αυτό το ταξίδι, καθώς εμείς εκεί έχουμε ξαναπάει…

4. ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΙ ΜΕ ΛΕΞΕΙΣ

"Ας μη γνωρίσω ποτέ Θεέ μου,

ποτέ να μη γνωρίσω τι είμαι ή τι θα έπρεπε να είμαι

όταν θα έχω εκπέσει των χειρών Σου, Χέρια Θεού Ζώντος"

-"Ω είναι ανώφελο, είναι αδύνατον να το περιγράψω"! (8)

Σε ένα τέτοιο ταξίδι σε κόσμους σκοτεινούς, μερικές φορές οι λέξεις τελειώνουν. Όπως ομολογεί η ίδια η Μίλνερ, "η ουσία από ορισμένες από τις ψυχικές καταστάσεις που θέλει να περιγράψει … ανήκαν την κατηγορία του άφατου, σε μία περιοχή που οι λέξεις δεν μπορούσαν να προσεγγίσουν με τρόπο σαφή, λογικό και ρητό" (Milner, 2019, Πρόλογος, σελ.4). Είναι το σημείο που εν τέλει διαπιστώνει ότι οι ερμηνείες και οι λέξεις μπορεί να είναι ακόμα και δυνητικοί εχθροί του βιώματος της θεραπευόμενής της.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής της στο νοσοκομείο, η Σούζαν κατασκεύαζε από πηλό ένα ανάγλυφο κεφάλι, αντιγραφή από μία φωτογραφία του Θνήσκοντος Σκλάβου του Μιχαήλ Άγγελου. Παρόλο που πάσχισε, δεν μπορούσε να φτιάξει το στόμα του "σωστά". Τελικά το αφαίρεσε από το έργο (αφήνοντάς το στη σιωπή). Αργότερα (μετά την ηλεκτροσπασμοθεραπεία που υποβλήθηκε), έφτιαξε ένα στόμα "απαίσιο" για το οποίο μπόρεσε να μιλήσει μόνο κατά τον έκτο χρόνο της ψυχανάλυσής της…

Τα γεγονότα της ζωής της Σούζαν, μη διαχειρίσιμα, "ανείπωτα", έθεταν έναν φραγμό, ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο ανάμεσα στο εφικτό να περιγραφεί και το απερίγραπτο. Ούτε η μητέρα της φαίνεται ότι ήθελε ποτέ να την ακούσει κι έτσι η Σούζαν παρέμενε βυθισμένη στη σιωπή. Ήταν αδύνατο για εκείνη να περιγράψει το ανείπωτο με λέξεις. Με εικόνες όμως;

Ο Δημήτρης Κυριαζής στον Πρόλογο, χαρακτηρίζει την εικαστική αποτύπωση ως έναν "δυνητικό" χώρο ανοιχτό σε συμβολισμούς (Milner, 2019), εκεί που το προ-λογικό, ο μη λεκτικός τρόπος σκέψης του νου για τον οποίο δεν έχουμε συνειδητή γνώση και αντίληψη βρίσκει τον χώρο να αναπτυχθεί και να "μιλήσει". Κι έτσι η Σούζαν αρχίζει να "μιλάει"...

5. ΤΕΧΝΗ

"Εκείνο το τρομερό και σιχαμερό ατέρμονο βύθισμα, βύθισμα

μέσ' από τ' αργά στρώματα της αποσαθρωτικής γνώσης που διαφθείρουν,

όταν ο εαυτός έχει ξεπέσει μακριά από τα χέρια του Θεού,

και βουλιάζει, βράζοντας, και βυθιζόμενος διεφθαρμένος,

κι εξακολουθώντας να βουλιάζει στην ατελεύτητη αποσύνθεση,

στην τρομακτική εντροπία μέσα στην άβυσσο!

ακόμη και της ψυχής, που είναι πεσμένη έξω από τα χέρια του Θεού".

-"Είναι ανάγκη να χάσω τον εαυτο μου;"

-"Το να πρέπει να χάσουμε τον εαυτό μας για να τον ανακαλύψουμε δεν είναι κάτι πρωτάκουστο" (9)

6 Μαρτιου 1950. Η Σούζαν ξεκινά να ζωγραφίζει. Πρόχειρες μορφές. Σκαριφήματα. Οι ζωγραφιές εξελίσσονται σε μία προσωπική γλώσσα της Σούζαν την οποία όποιος θα προσπαθούσε να τη βοηθήσει θα έπρεπε να μάθει. Για τη Μίλνερ "το να μεγαλώνει και αναπτύσσεται ένας άνθρωπος είναι όμοιο με την καλλιτεχνική δημιουργία" (Milner, 2019, Εισαγωγή, σελ. xxxv). Και καθώς οι ζωγραφιές της Σούζαν αποκαλύπτονταν, έμοιαζαν να περιέχουν σε πολύ πυκνή μορφή την ουσία όσων προσπαθούσαν ψυχαναλύτρια και αναλυόμενη να καταλάβουν και οδηγούσαν τη νεαρή κοπέλα από την ψυχική αδράνεια στη δημιουργικότητα.

Τα σχέδιά της αρχικά απεικόνιζαν ωοειδή κεφάλια χωρίς πρόσωπα και "μαύρα πράγματα" (Milner, 2019, κεφ.10, σελ.93). Στα πρώτα της σχέδια ένα κεφάλι με άλω ίσως είναι ο Απόστολος ή ο Χριστός. Ίσως είναι και η ίδια η Σούζαν, η ιδέα ενός πάντα "καλού" εαυτού της, ενός ιδεώδους, ωστόσο άκρως περιοριστικού, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Μίλνερ.

Ακολουθούν κοχύλια και δοχεία, κυματιστές μορφές, άγγελοι, μία παρθένος, δαίμονες... Ζωγραφιές-θραύσματα, που η Μίλνερ αναρωτιέται αν απεικονίζουν το εσωτερικό της Σούζαν, γεμάτο με αποσχισμένα θραύσματα του εαυτού της, ή ίσως και της ίδιας της θεραπεύτριάς της, της Μίλνερ.

Ένας δράκος-έμβρυο απεικονίζεται με μία καμπύλη που η Μίλνερ αναρωτιέται αν θα μπορούσε να αντιστοιχεί σε μία περιστροφική κολυμβητική κίνηση που θα μπορούσε όντως να κάνει κατά την ενδομήτριο ζωή της (Milner, 2019). Εμφανίζονται πλάσματα με "χέρια που δεν μπορούν να κρατήσουν τίποτα" (Milner, 2019, κεφ11, σελ.114), μορφές με κυκλικά μοτίβα ως μάτια, μάγουλα ή τεράστια στήθη. Έρχονται πρόσωπα.

Στις ζωγραφιές της Σούζαν εμφανίζονται επίσης σπειροειδείς μορφές που μοιάζουν με φίδια, ή (κατά την Μίλνερ) με φωλιές. Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, η δημιουργία ενός ζεστού χώρου όπως η φωλιά από τα παιδιά, παραπέμπει σε μία φαντασίωση επιστροφής στο εσωτερικό της μητέρας τους, όπου όλα τους προσφέρονται (Milner, 2019, κεφ.14, σελ.177).

Αρκετά από τα σχέδια της Σούζαν περιλαμβάνουν το στοιχείο του νερού, έμμεσα ή άμεσα. Το υγρό στοιχείο ερμηνεύεται συχνά σαν σύμβολο του ασυνείδητου, του δυναμικού, παρορμητικού, θηλυκού μέρους της προσωπικότητας. Θυμάμαι να διαβάζω ότι η μητέρα της Σούζαν την αποκαλούσε "Φεγγάρι της χαράς μου" (το φεγγάρι αποτελεί σύμβολο του νερού με την παλίρροια και την άμπωτη αλλά και του θηλυκού). "Από τα νερά βγαίνει κάθε τι το ζωντανό όπως βγαίνει από τη μάνα" (Cirlot, 1995, σελ. 367). Το βύθισμα στο νερό μπορεί να σημαίνει την επιστροφή σε μία προ-σχήματος μορφή, τόσο ως διάλυση αλλά και ως αναγέννηση (Cirlot, 1995).

Η Μίλνερ επισημαίνει τη χρήση του συμβόλου του νερού ίσως ως ένδειξη της κατάκτησης μίας επίγνωσης του κατωφλιού ανάμεσα στη συνείδηση και το υποσυνείδητο. Στο νερό μπορεί κάποιος να βυθιστεί ή να αναδυθεί από αυτό (κεφ.24, σελ.371). Κατά το λεξικό του Cirlot (1995) το νερό μοιάζει να είναι ο μεσολαβητής ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο, στη δημιουργία και την καταστροφή. Εδώ θυμάμαι μία από τις ψυχαναγκαστικές πράξεις της Σούζαν που αναφέρονται στο βιβλίο, να κολυμπά μέχρι την εκβολή ενός ποταμού κοντά στο σπίτι της με παλιρροϊκές διακυμάνσεις, για να αποδείξει ότι δεν θα την τραβήξει στον πυθμένα. Να αποδείξει σε ποιον; Στον εαυτό της; Ότι δεν θα την "ρουφήξει" το δαιμονικό, συναισθηματικό ασυνείδητο; Επίσης θυμάμαι ότι η κα Χ. τη χαρακτήρισε σαν την Αφροδίτη που αναδύεται από τα κύματα.

Στα σχέδια της Σούζαν εμφανίζονται επίσης κύκλοι σε διάφορες εκδοχές. Ο κύκλος είναι ένα σύμβολο ολότητας, πληρότητας. Όμως οι κύκλοι στις ζωγραφιές της Σούζαν φέρουν συχνά ένα κενό, κάτι που λείπει. "'Δώστε μου πίσω την έγνοια μου" (Milner, 2019, σελ.257), "Δώσε μου πίσω τον θυμό μου" (Milner, 2019, σελ.258) , "Δώσε μου πίσω τα συναισθήματά μου" (Milner, 2019, σελ.257) λέει και ζωγραφίζει κύκλους, ως πρόσωπα, ως στήθη, ως στόματα, ως μάτια, ως τη μήτρα.

Στο λεξικό του Cirlot διαβάζω για τον κυκλικό χαρακτήρα των φαινομένων που "όταν βρίσκεται στο τέλος κυρτώνει τραβώντας ξανά κατά την αρχή" (Cirlot, 1995, σελ. 320). Η Μίλνερ αναρωτιέται κατά πόσο η παλινδρόμηση της Σούζαν θα έπρεπε να ισοδυναμεί με "καταστροφή" ή αν σε αυτή θα μπορούσε να δει κανείς μία θετική πλευρά: η επιστροφή σε μία "πρωταρχική ναρκισσιστική κατάσταση" ίσως αποτελούσε προϋπόθεση για την ανακάλυψη μιας θέσης από όπου θα μπορούσε η Σούζαν να βρει μια βάση για να νιώσει πραγματική (Milner, 2019, κεφ.18, σελ.258). Ναι, ίσως μερικές φορές χρειάζεται όντως να χάσεις τον εαυτό σου για να τον βρεις.

6. ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ

"Σώσε με από αυτό, Θεέ μου!

Μη μ' αφήσεις ποτέ να γνωρίσω τον εαυτό μου χωριστά

από τον ζώντα Θεό!"

D.H. Lawrence (1929), "The Hands of God"

-"Μα, με ποιο μέρος του εγκεφάλου μου σκέφτομαι αυτά τα πράγματα;" (10)

Η Μίλνερ λέει ότι το υποσυνείδητο είναι ένας καλλιτέχνης, ο συνειδητός νους ένας επιστήμονας και ο ψυχαναλυτής ο διαμεσολαβητής (Milner, 2019, Εισαγωγή, σελ.xxxviii). Μάλιστα αναφέρει ότι η κτήση της ιδέας του υποσυνείδητου, η "πανσοφία" είναι αυτό από το οποίο μπορεί να πάσχουν ψυχαναλυτής και ασθενής. Δεν μπορεί να επιτευχθεί αλλαγή σε μία θεραπευτική διαδικασία αν δεν "αφαιρεθεί η γνώση του προορισμού της"(Milner, 2019, Εισαγωγή, σελ.xxxvii).

"Ο σκοπός της ψυχανάλυσης είναι να διατηρήσει την αβεβαιότητα, η οποία καθιστά εφικτή την ανάπτυξη. Η μόνη γνώση που αξίζει να αποκτήσουμε δεν είναι αυτή που προκύπτει από την εμπειρία αλλά αυτή που γεννά την εμπειρία"(Milner, 2019, Εισαγωγή, σελ.xxxviii). Με αυτόν τον τρόπο ανακαλύπτεται το οικείο μέσα στο ανοίκειο.

H Wadeson (1980), αναφέρει πως ακόμα κι όταν δεν μπορούσε να κατανοήσει τις "παράξενες" συμπεριφορές των ψυχωτικών ασθενών της, προσπαθούσε να εστιάσει στο αυθεντικό της ενδιαφέρον για το βίωμά τους, χωρίς να προσπαθεί να το αλλάξει. Εξάλλου τα συναισθήματα των θεραπευόμενων της όπως ο φόβος, ο θυμός, η αγωνία ή η απόγνωση δεν ήταν ξένα ούτε στην ίδια. Όσοι θεραπευτές, όπως λέει, φοβούνται τον "σχιζοφρενικό" τρόπο σκέψης ίσως φοβούνται ότι η ισορροπία τους δεν θα επιβίωνε από την απόκλιση από το "ορθό" και θα παραδίδονταν στο χάος.

Η Μίλνερ, κατά την ψυχανάλυση της Σούζαν, φαίνεται ότι δεν φοβήθηκε να βρεθεί πολλές φορές εκτός ισορροπίας, ανάμεσα σε σκιές (Milner, 2019). Έμαθε να αντιπαλεύει την παρόρμησή της να δίνει ερμηνείες βασισμένες, όπως λέει, στη δική της ανάγκη να βοηθήσει. Έμαθε να αποδέχεται το φαινομενικό χάος, να βυθίζεται στα δικά της βάθη και … να περιμένει (Milner, 2019, σελ.417). Άλλωστε, όπως αναφέρει, ένας από τους τρόπους που μοιάζουμε είναι η ανομοιότητά μας. Το μόνο κοινό που έχουμε είναι το υποσυνείδητό μας (Milner, 2019, Εισαγωγή, σελ.xliv).

ΕΠΙΛΟΓΟΣ. ΝΕΚΥΙΑ.

"Γιε μου, πώς ήλθες ζωντανός σ᾽ αυτό το ζοφερό σκοτάδι; Δύσκολο όσοι ζουν να δουν τον κόσμο μας, και πώς! Μεγάλοι μας χωρίζουν ποταμοί, φριχτά νερά, ο ίδιος ο Ωκεανός, που ένας πεζός δεν το μπορεί να τον περάσει, εκτός κι αν έχει πλοίο ακαταμάχητο" (11).

Άδης ονομάζεται από τους Έλληνες η κατοικία των νεκρών. Αυτός ο τόπος συναντάται και στην Παλαιά Διαθήκη όμως, με την ονομασία αυτού "Σεώλ" (Sheol). Είναι ενδιαφέρον ότι η λέξη sheol φαίνεται να παράγεται από το ρήμα shaal που σημαίνει ρωτάω ή ερευνώ. Πιστεύεται ότι αρχικά είχε σχέση με την αναζήτηση χρησμών από τη χώρα των νεκρών. Συχνά ο Άδης ή Σεώλ παρουσιάζεται σαν ένα μεγάλο σπήλαιο κάτω από τη γη ή... τον ωκεανό ("ποταμοί, φριχτά νερά, ο ίδιος ο Ωκεανός") (Εγκυκλοπαίδεια Υδρία, 1978). Με ερωτήματα όμως δεν βυθιζόμαστε κι εμείς στον κόσμο των προσωπικών μας σκιών;

Στο λεξικό του Cirlot, αναφέρεται ότι "όπως ο ήλιος είναι το πνευματικό φως, η Σκιά είναι το "διπλό" αρνητικό του σώματος". Κατά τον Γιουνγκ μάλιστα, η Σκιά είναι η προσωποποίηση του πρωτόγονου κι ενστικτώδους εαυτού του ανθρώπου. Στους πρωτόγονους λαούς η Σκιά εμφανίζεται σαν ένα alter ego και οι άνθρωποι θεωρούσαν τον ίσκιο τους και το καθρέπτισμα της εικόνας τους στο νερό σαν την ψυχή τους (Cirlot, 1995, σελ. 463).

Αυτό το βιβλίο της Μ. Μίλνερ γράφτηκε στη Βρετανία του Β' παγκοσμίου πολέμου και της μεταπολεμικής περιόδου περιγράφοντας αυτοβιογραφικά την προσπάθεια δύο γυναικών να βρουν τρόπο να έχουν τη δική τους ξεχωριστή ζωή μετά από μία καταστροφή. Και σκέφτομαι τον κόσμο στο σήμερα. Σκέφτομαι την χώρα μου στο σήμερα. Σκέφτομαι τον εαυτό μου. Σκέφτομαι τα νερά που περιβάλλουν τις στεριές μας. Πού είναι ο Άδης και πού ο Θεός; Ποια χέρια κρατούν τα ερωτήματα όλων μας καθώς βυθιζόμαστε στο σκοτάδι; Κι αν έχει σήμερα ο κόσμος σκοτάδι...

Αν ανάψω ένα κερί σε αυτόν τον Κάτω Κόσμο, είμαι σίγουρη ότι όλους θα τους συναντήσω. Την οικογένεια, τους φίλους μου, γνωστούς και άγνωστους. Είμαστε όλοι άνθρωποι σε ταξίδι. Κι αν όλοι ανάψουμε ένα κερί φωτίζοντας ο ένας τον άλλον, θα συνειδητοποιήσουμε ότι όλοι περνάμε από εδώ και ξανασυναντιόμαστε, είτε πάνω είτε κάτω από το νερό, βυθιζόμενοι ή αναδυόμενοι από αυτό που όλοι έχουμε κοινό: την ασυνείδητη μας θάλασσα.

Είναι ένα ταξίδι σαν τον κύκλο, που κάποτε αρχίζει και κάποτε τελειώνει, αρχίζοντας ξανά. Νέκυια.

Κλείνω τον υπολογιστή. Κλείνω το χάος. Τακτοποιώ τις σκιές. Τέλος του ταξιδιού αυτού. Μπαίνω στον "κόσμο" της καθημερινότητάς μου.

Όμως, εδώ, θα ξαναέρθω.

-"Είμαι στον κόσμο για πρώτη φορά μετά από 16 χρόνια" (1959) (12).

Σημειώσεις:

(1) Όπως αναφέρεται στο Milner (2009), κεφ.6, σελ.46.

(2) Το ποίημα του D.H. Lawrence (1929), "The Hands of God", αποτέλεσε την έμπνευση της Μ. Μίλνερ όσον αφορά τον τίτλο του βιβλίου της. Η απόδοσή του εδώ έγινε από τον Δ. Κυριαζή (Milner, 2019, Προλεγόμενα στην ελληνική έκδοση, σελ. xxii)

(3) Λόγια της Σούζαν στην αρχή της ανάλυσής της (Milner, 2019, Πρόλογος, σελ.1)

(4) Μίλνερ Μ., "Τα χέρια του ζώντος Θεού", Πρόλογος, σελ.xxiv

(5) Λόγια της Σούζαν κατά τη διάρκεια της αναλυσης(Milner, 2019, κεφ.14, σελ.174)

(6) Μίλνερ Μ., Τα χέρια του ζώντος Θεού, Σημείωση 1, κεφ.16, σελ. 243)

(7) Λόγια της Σούζαν κατά τη διάρκεια της ανάλυσης (Milner, 2019, κεφ.18, σελ.257)

(8) Λόγια της Σούζαν κατά τη διάρκεια της ανάλυσης (Milner, 2019, κεφ.6, σελ.58)

(9) Λόγια της Σούζαν και της Μίλνερ κατά τη διάρκεια της ανάλυσης (Milner, 2019, κεφ.10, σελ.88)

(10)Λόγια της Σούζαν κατά τη διάρκεια της ανάλυσης (Milner, 2019, κεφ.6, σελ.58)

(11) Η συνάντηση του Οδυσσέα με τη μητέρα του Αντίκλεια (λ 155-203), από τον δικτυακό τόπο https://el.wikipedia.org/wiki/Νέκυια

(12) Λόγια της Σούζαν στο τέλος της ανάλυσής της, το 1959 (Milner, 2019, Πρόλογος, σελ.1)

Βιβλιογραφία:

Βιβλία:

Cirlot J.E. (1995), Το λεξικό των συμβόλων, Αθήνα: Εκδόσεις ΚΟΝΙΔΑΡΗ

Milner M., (2009), Όταν δεν μπορείς να ζωγραφισεις, Εμπόδια στην Ψυχική Δημιουργικότητα, Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα

Milner M., (2019), Τα Χέρια του Ζώντος Θεού, Το χρονικό μιας ψυχαναλυτικής θεραπείας, Αθήνα: Εκδόσεις Πεδίο

Wadeson H., (1980), Art Psychotherapy, USA: JOHN WILEY & SONS

Λήμμα σε Εγκυκλοπαίδεια:

Άδης (1978). Σε Υδρία, Ελληνική και Παγκόσμια Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια, (τόμος 2ος, σελ.250-251), Αθήνα: Εκδόσεις ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ Α.Ε.

Διαδίκτυο:

https://el.wikipedia.org/wiki/Νέκυια

Εικόνες:

τίτλου:claudio-schwarz/unsplash.com/ τέλους: mo-eid/pexels.com