Οι θεραπευτικές ιδιότητες του πηλού

γράφει η Αγγέλα Μυλωνάκου,

κοινωνική λειτουργός, εικαστική ψυχοθεραπεύτρια

Οι πρώτοι παλαιοανθρωπολόγοι επέλεξαν το επίθετο «Habilis» (που σημαίνει χέρι ή ικανός) για τον πρώτο «Homo» που χαρακτηρίστηκε «άνθρωπος». Ταυτόχρονα αναγνώριζαν την ικανότητα αυτή του ανθρώπου που τον έκανε ξεχωριστό, την ικανότητα να δημιουργεί. Μία ικανότητα που είναι εγγενής στον άνθρωπο καθώς όχι μόνο εμπλουτίζει τη σωματική, συναισθηματική και πνευματική έκφανση της ζωής μας αλλά πάντα έδινε περισσότερες πιθανότητες για επιβίωση (Henley, 2002).

Στην ιστορία του ανθρώπινου είδους, είναι πολύ γνωστά τα πήλινα αντικείμενα από την προϊστορική ακόμα περίοδο (βάζα, δοχεία, συμβολικές φιγούρες συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπινων). Οι άνθρωποι έδιναν ιδιαίτερη σημασία στη γη, πηγή όλων των πραγμάτων. Μάλιστα, το όνομα του πρώτου ανθρώπου κατά τη Βίβλο, Αδάμ, προέρχεται μάλλον από την εβραϊκή λέξη adama που σημαίνει γη (το υλικό από το οποίο δημιουργήθηκε ο Αδάμ) (Sholt & Gavron, 2006).

Ωστόσο, οι εποχές που η δουλειά με τα χέρια, ένα χειροποίητο αντικείμενο, έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης και περνούσε από γενιά σε γενιά έχουν μάλλον χαθεί. Τα παιδιά δεν χρειάζεται πια να φτιάχνουν τα παιχνίδια τους, ενώ σαγηνεύονται από τα ηλεκτρονικά, προσπερνώντας ακόμα και τη και την ίδια τη φύση τους, την όρεξή τους για δράση και συναναστροφή με συνομήλικους.

Κι όμως, υπάρχει μία αρχετυπική έλξη προς τον πηλό, καθώς έχει την ικανότητα να προκαλεί πλούσιες αισθητηριακές εμπειρίες (Henley, 2002). Και όταν ο πηλός είναι στη διάθεση του ανθρώπου να τον αγγίξει, να τον κρατήσει και να τον πλάσει, τα χέρια ξαναπιάνουν δουλειά. Ξαναπιάνουν δουλειά, με ένα υλικό που μας θυμίζει την αρμονία και το σεβασμό στη φύση, τη συγκέντρωση και την υπομονή, την ευρηματικότητα.

Ο πηλός όμως, πέρα από τη λειτουργική του χρήση, φαίνεται να εμπεριέχει και μία θρησκευτική διάσταση και με αυτή χρησιμοποιήθηκε από πολλούς πολιτισμούς στην ανθρώπινη ιστορία. Πήλινες μορφές που έχουν βρεθεί φαίνεται ότι αποτελούν σύμβολα και είχαν μαγικές και τελετουργικές ιδιότητες και χαρακτηριστικά. Συνεπώς διαφαίνεται ένας σύνδεσμος ανάμεσα στους συμβολισμούς που φέρουν τα αντικείμενα από πηλό και την πνευματική έκφανση της ζωής των ανθρώπων από νωρίς στην ιστορία. Αυτή ακριβώς η σύνδεση του υλικού και του πνευματικού κόσμου που αντανακλάται στις πήλινες μορφές είναι κεντρική στην εικαστική θεραπεία όπου τα εικαστικά υλικά χρησιμοποιούνται για να εκπροσωπήσουν τον εσωτερικό, πνευματικό κόσμο (Sholt & Gavron, 2006).

Ο πηλός αποτελεί ένα οικείο υλικό στους κύκλους της εικαστικής ψυχοθεραπείας αλλά και της ψυχοθεραπείας γενικότερα. Αναγνωρίζεται διεθνώς ως ένα μέσο δημιουργικής έκφρασης ενώ έχει δυνατότητες για θεραπευτικές εφαρμογές. Επισημαίνονται μάλιστα από τους ειδικούς τόσο οι δυνατότητες του πηλού που εξελίσσουν τη θεραπευτική διαδικασία όσο και οι διαγνωστικές του ποιότητες. Τόσο το τελικό έργο όσο και η διαδικασία μέσα από την οποία αναπτύχθηκε εμπεριέχουν σημαντικές ψυχολογικές διεργασίες, που αποκαλύπτουν ουσιαστικές πληροφορίες για τον εσωτερικό κόσμο του δημιουργού.

Η έκφραση μέσα από το βίωμα του αγγίγματος, της κίνησης και της τρισδιάστατης όψης του του έργου από πηλό.

Η δουλειά με τον πηλό περιλαμβάνει έντονα απτικά βιώματα. Ας θυμηθούμε όμως ότι η επαφή μέσω του αγγίγματος αποτελεί τον πρώτο τρόπο επικοινωνίας για το βρέφος (το βρέφος έρχεται σε επαφή με το φροντιστή του μέσω του στόματος και του δέρματος). Συνεπώς ο τρόπος που το άτομο χειρίζεται τον πηλό εκφράζει έναν πολύ αρχέγονο τρόπο επικοινωνίας (Sholt & Gavron, 2006). Με αυτόν τον τρόπο ο πηλός γίνεται ο σύνδεσμος προς αναμνήσεις και συναισθήματα του παρελθόντος που έχουν κωδικοποιηθεί στο σώμα και την κίνηση και ταυτόχρονα ένα παράθυρο προς το ασυνείδητο.

Επιπλέον, το αντικείμενο που δημιουργείται είναι τρισδιάστατο, οπότε κάποιος μπορεί να το δει, να το αγγίξει ή να το μελετήσει από διαφορετικές γωνίες και πλευρές. Όντως, θεραπευόμενοι πολλές φορές δημιουργούν ασυνείδητα έργα με διαφορετικές πλευρές που αργότερα γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας με τη βοήθεια του θεραπευτή. Μπορεί για παράδειγμα να μελετηθεί η εσωτερική παράλληλα με την εξωτερική όψη του γλυπτού, μία απαλή υφή σε σχέση με μια πιο τραχιά κ.λπ. Και όλα αυτά τα στοιχεία θα «πουν» την ιστορία του δημιουργού τους.

Οι δημιουργικές και καταστροφικές διαδικασίες.

Ο πηλός σαν υλικό νοηματοδοτεί ένα βίωμα δημιουργίας από το μηδέν. Ο δημιουργός μπορεί μάλιστα να αλλάξει μορφή στο εξελισσόμενο αντικείμενο που πλάθει αφήνοντας επάνω του τα αποτυπώματά του, προσωπικά του αποτυπώματα στον πραγματικό, υλικό κόσμο.

Επιπλέον, μπορεί να μεταμορφωθεί σε ένα σύμβολο, μία μεταφορά του εσωτερικού κόσμου του δημιουργού (να μεταμορφώσει τον πόνο του για παράδειγμα σε μία έκφραση με ιδιαίτερο νόημα).

Επίσης, ο πηλός έχει τη δυνατότητα να «γίνει» αλλά και να «ξε-γίνει» κατ' επανάληψη, δίνοντας την ευκαιρία στο θεραπευόμενο να έρθει σε επαφή με τις δημιουργικές και τις καταστροφικές πλευρές του εαυτού του στη διαδικασία της ψυχικής αλλαγής.

Παράδειγμα αποτελεί μελέτη (Sekar et al 2007, στο Johnson 2013), που κατέγραψε τις επιπτώσεις που είχε το τσουνάμι του 2004 σε παιδιά που το έζησαν και τον τρόπο που τα βοήθησε ο πηλός. Οι ερευνητές συμπέραναν ότι ο πηλός συνέβαλε στην εκτόνωση αρνητικών συναισθημάτων και την απελευθέρωση των συναισθημάτων απώλειας. Σύνδεσαν μάλιστα τα αποτελέσματα με τις ιδιότητες του πηλού, καθώς πρόκειται για ένα μαλακό κι εύπλαστο υλικό. Έτσι, μεταφορικά αποδείχτηκε χρήσιμο υλικό σε μία θετική «αλλαγή του σχήματος» του μέλλοντος.

Η διαδικασία της παλινδρόμησης

Λόγω της (αρχέγονης) αισθητηριακής ποιότητας του υλικού, ο πηλός κινητοποιεί διαδικασίες παλινδρόμησης, καταλυτικές για τη θεραπευτική διαδικασία. Τα αρχέγονα ανθρώπινα βιώματα κυριαρχούνται από τις αισθήσεις και τις ρυθμικές εμπειρίες, χαρακτηριστικά στοιχεία και της δουλειάς με πηλό (Sholt & Gavron, 2006).

Παιδιά κι ενήλικες αντιλαμβάνονται τον πηλό ως παιχνίδι μέσα από το οποίο «επιστρέφουν» σε προηγούμενα στάδια της ανάπτυξης τους. Συχνά «θυμώνουν», επιτιθέμενοι στο υλικό είτε με τα χέρια τους (χτύπημα) είτε με ειδικά εργαλεία (μαχαίρια, τρυπήματα). Δημιουργούν έργα που τους εκπροσωπούν συμβολικά τα οποία θα μπορούσαν να μοιάζουν τρομακτικά εκτός του θεραπευτικού περιβάλλοντος. Τέτοια έργα μπορεί να φαίνονται άσχημα, παραμορφωμένα ή απειλητικά (τα ράφια των εικαστικών θεραπευτών συνήθως είναι γεμάτα από τέτοιες «τερατώδεις» μορφές), ωστόσο εκπροσωπούν τις διαφορετικές πλευρές με τις οποίες οι θεραπευόμενοι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως ολοκληρωμένο άτομο.

H Foster (1997) θυμάται το βίωμά της ως εικαστική θεραπεύτρια στην παρατήρηση ασθενών με σχιζοφρένεια οι οποίοι, αν και συνήθως απέφευγαν τη χρήση υλικών όπως ο πηλός και η πλαστελίνη, είδαν μεγάλη πρόοδο σε σχέση με την προσωπική τους ανάπτυξη όταν το έκαναν.

Τα θεραπευτικά χαρακτηριστικά του πηλού

Διερευνώντας τριάντα πέντε κλινικές μελέτες, οι Sholt & Gavron (2006) κατέληξαν σε έξι θεραπευτικά χαρακτηριστικά της δουλειάς με τον πηλό στην ψυχοθεραπεία.

• Η διευκόλυνση της συναισθηματικής έκφρασης: Συμβαίνει αναλογικά γρήγορα, λόγω της απτικής επαφής με το υλικό και της σωματικής κίνησης. Το σωματικό επίπεδο της δουλειάς φέρνει τη διαδικασία πιο κοντά στο αρχέγονο και συνεπώς το αυθεντικό.
• Η διευκόλυνση της κάθαρσης: Η διαδικασία της κάθαρσης διευκολύνεται μέσα από την ένταση της συναισθηματικής εμπλοκής, την αυθεντικότητα του υλικού που προκύπτει, την ομοιότητα του έργου με το πραγματικό αντικείμενο λόγω της τρισδιάστατης ποιότητας και τη δυνατότητα για παλινδρόμηση.
• Η αποκάλυψη ασυνείδητου υλικού: Απωθημένες ιδέες, συναισθήματα, επιθυμίες και μνήμες του παρελθόντος έρχονται στο συνειδητό μέσω της κάθαρσης, καθώς η έκφραση αυτή δεν περνά από κάποιο διανοητικό φιλτράρισμα.
• Η διευκόλυνση της πλούσιας και βαθιάς έκφρασης: Οφείλεται στις δυνατότητες της εικόνας για εξερεύνηση και ανακάλυψη.
• Η διευκόλυνση της λεκτικής επικοινωνίας: Φαίνεται ότι το προϊόν της δημιουργικής διαδικασίας διευκολύνει τους λεκτικούς συνειρμούς του θεραπευόμενου, με αποτέλεσμα να γίνεται ευκολότερη η λεκτική επικοινωνία και να ενισχύονται τα βιώματα της επίγνωσης μέσα στη θεραπεία.
• Η ενσάρκωση των εσωτερικών αναπαραστάσεων σε οπτικές εικόνες: Σκέψεις, συναισθήματα, φαντασίες και συγκρούσεις μετατρέπονται σε χειροπιαστά, απτά αντικείμενα. Επιπλέον, η δουλειά με τον πηλό μπορεί να απεικονίζει κάποιες πλευρές της θεραπευτικής σχέσης.

Έτσι, η δουλειά με τον πηλό φαίνεται να συνεισφέρει σε σημαντικό βαθμό στην εξερεύνηση του εαυτού, η οποία κινητοποιεί τον προσδιορισμό και την απαρτίωση αρχέγονων βιωμάτων του εαυτού και της πολυπρόσωπης φύσης του.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Foster, F., (1997), Fear of three dimensionality:Clay and plasticine as experimental bodies, στο Killick, K. & Schaverien J., (edtors), Art, Psychotherapy and Psychosis, London: Routledge, pp. 55-71

Henley David, (2002), Clayworks in art therapy: Plying the sacred circle, London: Jessica Kingsley Publishers

Johnson, A. (2013). How art therapists view the effects of and importance of various materials used in art therapy: An exploratory study using IPA. (Unpublished master's thesis). University of Chester, United Kingdom.

Sholt, M., Gavron, T., (2006), Therapeutic Qualities of Clay-work in Art Therapy and Psychotherapy: A Review, Journal of the American Art Therapy Association, 23 (2), pp.66-72