γράφει η Αγγέλα Μυλωνάκου, 

κοινωνική λειτουργός, εικαστική ψυχοθεραπεύτρια

Πώς μπορούμε να μιλήσουμε με ένα παιδί για την τέχνη του;

Η ερώτηση-παγίδα παραμονεύει κάπου εκεί που το παιδί φέρνει ενθουσιασμένο από τον παιδικό σταθμό (ίσως και νωρίτερα) ένα έργο που έχει δημιουργήσει...:

"Σου αρέσει;"

Γονείς και εκπαιδευτικοί συχνά αναρωτιούνται πώς να μιλούν στα παιδιά για τα έργα τους και η απορία τους φυσικά δεν είναι άστοχη, καθώς ό,τι πούμε μπορεί να επηρεάσει την επιθυμία του παιδιού να μοιράζεται μαζί μας τις σκέψεις του.

Ας επιστρέψουμε στην "παγίδα":

"Σου αρέσει;"…

Μία πολύ συνηθισμένη ερώτηση που σε συνδυασμό με τη λάμψη στα μάτια του παιδιού φέρνει αυθόρμητα τη δική μας απάντηση: "Ναι βέβαια μου αρέσει, είναι πολύ όμορφο!" Φυσικά δεν είναι κακό να απαντήσουμε έτσι, γιατί... ναι μας αρέσει και είναι όμορφο, και είμαστε και οι γονείς ή οι δάσκαλοί του και έχει σημασία για το παιδί να πάρει από εμάς αυτή τη θετική επιβεβαίωση. Ωστόσο, ένα απλό "ναι μου αρέσει" μπορεί να αφήσει τον μικρό καλλιτέχνη να θέλει και κάτι ακόμα και ταυτόχρονα εμάς να έχουμε ίσως αμελήσει την ευκαιρία να εκπληρώσουμε και κάποιους άλλους στόχους!

Η δημιουργία οποιουδήποτε έργου περιλαμβάνει μία αίσθηση αυτενέργειας και αποτελεί ταυτόχρονα και μία έκφραση του ποιοι είμαστε. Μία έκφραση μοναδική για τον καθένα μας. Κατ' επέκταση… σκεφτείτε αυτή την ερώτηση-παγίδα σαν μία ερώτηση "έγκρισης" ή "απόρριψης" του ποιοι είμαστε και του τι μας αρέσει. Έχοντας αυτό στο πίσω μέρος του μυαλού λοιπόν, θα μπορούσαμε να επιδιώκουμε να αφήνουμε χώρο στα παιδιά να αναλογίζονται τι αρέσει και στα ίδια σε σχέση με το έργο τους.

Τι λέμε λοιπόν;

Καταρχάς, όταν το παιδί κρατάει στα χέρια του τη δημιουργία του και μας ρωτάει "Σου αρέσει"; μπορούμε να το δούμε σαν μία πρόσκληση. Μία πρόσκληση για σύνδεση και επικοινωνία. Δεν είναι μόνο ότι αναζητούν από εμάς να δούμε το έργο τους και να το επιδοκιμάσουμε. Περισσότερο μας ζητούν να "δούμε" τα ίδια. Να τα "δούμε" πραγματικά, πόσο μάλλον σε ένα κόσμο όπου όλοι τρέχουμε πολυάσχολοι και είναι τόσο δύσκολο να διαχειριστούμε τις καθημερινές απαιτήσεις, να κόψουμε ταχύτητες και να συνδεθούμε!

Ακολουθούν κάποιοι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να μιλήσουμε με το παιδί για το έργο του και να συνδεθούμε!

1) Να δείχνουμε αυθεντικό ενδιαφέρον για το έργο που βλέπουμε.

Να ακούμε με προσοχή καθώς τα παιδιά μας μιλούν για αυτό, να δούμε πραγματικά την εικόνα που μας δείχνει και να είμαστε ουσιαστικά παρόντες στη συζήτηση για αυτήν. Αυτό από μόνο του έχει μεγαλύτερη ισχύ από οποιοδήποτε σχόλιο μπορούμε να κάνουμε σε σχέση με τις εικαστικές δεξιότητες του παιδιού.

2) Να αφήσουμε το παιδί να μας μιλήσει με τα δικά του λόγια για το έργο του.

Μία "μουντζούρα" ή μία μορφή από πλαστελίνη δεν χρειάζεται να απεικονίζει κάτι συγκεκριμένο. Όταν όμως το παιδί ενθαρρύνεται να χρησιμοποιήσει τα δικά του λόγια για να περιγράψει ένα έργο του, ενθαρρύνεται η δημιουργικότητα και η φαντασία του. Ίσως είναι ένα έργο που εμπνεύστηκε από κάποιο συναίσθημα ή έναν φανταστικό κόσμο. Ίσως να είναι το αποτέλεσμα του αισθητηριακού παιχνιδιού/πειραματισμού με διαφορετικά υλικά.

Θα είχε νόημα λοιπόν να αλλάξουμε την ερώτηση "Τι έφτιαξες;" σε …

• Θέλεις να μου πεις για αυτό που έφτιαξες/ζωγράφισες;

• Τι θα ήθελες να ξέρω για το έργο σου;

• Θα ήθελα πολύ να ακούσω την ιστορία που έχει αυτή η εικόνα!

• Βλέπω ότι πρόσθεσες μοβ στον ουρανό. Θέλεις να μου πεις περισσότερα για αυτό;

• Έβαλες μπλε τελίτσες κάτω από το νερό! Πολύ θα ήθελα να ακούσω για αυτές!

• Σε ευχαριστώ που μοιράζεσαι μαζί μου το έργο σου!

3) Να του καθρεφτίζουμε τι μας λέει ή τι μας ρωτά για το έργο του ή ακόμα και τα συναισθήματα του. Αν για παράδειγμα μας ρωτήσει αν μας αρέσει αυτό που έφτιαξε μπορούμε να πούμε…

• Βλέπω ότι αναρωτιέσαι αν μου αρέσει η εικόνα που έφτιαξες …

• Εγώ θα ήθελα να ακούσω τι σου αρέσει εσένα στο έργο σου!

• Ποιο σημείο/στοιχείο του έργου σου, σου αρέσει πιο πολύ;

Με αυτόν τον τρόπο το παιδί ενθαρρύνεται να "εγκρίνει" και να επιδοκιμάζει το ίδιο τη δουλειά του και να μην εκφράζεται με τρόπο ώστε να ευχαριστεί μόνο τους άλλους. Έτσι αναπτύσσει πιο δυνατή αίσθηση του εαυτού του και της ταυτότητάς του.

4) Να εστιάζουμε στην προσπάθεια περισσότερο από το αποτέλεσμα. 

Μερικές φορές ένα έργο του παιδιού μοιάζει να έχει γίνει χωρίς πολύ κόπο, ή δεν φαίνεται κάτι αναγνωρίσιμο σε εμάς με αποτέλεσμα να κάνουμε ίσως και μία λάθος υπόθεση για το τι απεικονίζει. Ένα παιδί που είναι ευαίσθητο στην κριτική ίσως συμπεράνει ότι δεν ζωγράφισε καλά αν δεν αντιληφθούμε αμέσως τι αναπαριστά η εικόνα που έφτιαξε. Σε αυτή την περίπτωση μπορούμε να εστιάσουμε σε ό,τι αντικειμενικά παρατηρούμε στην εικόνα και μάλιστα με συγκεκριμένα σχόλια. Έτσι δείχνουμε ότι πραγματικά προσέχουμε τη δουλειά τους. Μπορούμε να εστιάσουμε σε 1-2 στοιχεία του έργου και να κάνουμε ένα σχόλιο σε σχέση με αυτά. Τα στοιχεία αυτά μπορεί να έχουν για παράδειγμα σχέση με το χρώμα, τη σύνθεση, τις πινελιές ή ακόμα και το συναίσθημα που νιώθουμε βλέποντας το έργο. Αντί λοιπόν να πούμε "Είναι τέλειο" γενικά και αόριστα, μπορούμε να πούμε…

• Αυτές οι επαναλαμβανόμενες γραμμές πραγματικά τραβούν το βλέμμα μου!

• Ζωγράφισες αυτή την εικόνα με μολύβι και μαρκαδόρους!

• Αυτό είναι ένα μεγάλο έργο με πολλές λεπτομέρειες και πολλά διαφορετικά χρώματα.

• Μπορείς να μου μιλήσεις για αυτό το μπλε και πράσινο σημείο του έργου;

5) Να τους δώσουμε χρόνο να αναγνωρίσουν τα συναισθήματα τους σε σχέση με το έργο τους.

Είναι φυσικό και αναμενόμενο για το παιδί αλλά και όλους μας, το ότι ζητάμε θετική επιβεβαίωση από τους άλλους ανθρώπους (ειδικά από τους γονείς μας). Ωστόσο εκτός από το να δώσουμε θετική επιβεβαίωση, θέλουμε παράλληλα να χτίσουμε την δεξιότητα του παιδιού να εμπιστεύεται την εσωτερική αίσθηση που έχει για την αξία του, να κάνει τις επιλογές του με αυτοπεποίθηση, να λύνει προβλήματα, να εκφράζει τι του αρέσει και τι όχι, και να εκτιμά ό,τι φέρει με την υπόστασή του σε αυτόν τον κόσμο. Επιπλέον, ενθαρρύνοντας τα παιδιά να μιλήσουν για το πώς αισθάνονται, αποκτούμε κι εμείς μια πιο βαθιά γνώση για τη διεργασία των σκέψεών τους. Μπορούμε να μιλήσουμε για το πώς νιώθουμε και εμείς βλέποντας το έργο. Αντί λοιπόν να πούμε απλώς "Λατρεύω το έργο σου", μπορούμε να συμπληρώσουμε και…

• Πώς νιώθεις για αυτό το έργο/ζωγραφιά/γλυπτό που έφτιαξες;

• Είσαι περήφαν@ για το έργο σου;

• Φαίνεσαι πραγματικά χαρούμεν@/στεναχωρημέν@ με τη ζωγραφιά σου…

• Η δουλειά σου με κάνει να χαμογελάω.

6) Να χρησιμοποιήσουμε στοιχεία και αρχές των εικαστικών σαν καταλύτη της συζήτησης.

Στοιχεία όπως οι γραμμές, τα σχήματα, τα χρώματα, η υφή, ο χώρος, η φόρμα, αλλά και η ισορροπία, η αντίθεση, η έμφαση, τα μοτίβα, η κίνηση, ο ρυθμός, η ομοιογένεια, εμφανίζονται πάντα στη δημιουργία ενός έργου. Ακόμα κι αν δεν το κάνουν συνειδητά ή με σκοπό, τα παιδιά επιλέγουν κάποια συγκεκριμένα χρώματα για το έργο τους ή δίνουν έμφαση σε κάποια σημεία, επαναλαμβάνουν μοτίβα ή χρησιμοποιούν έντονες αντιθέσεις. Το να εμπλέξουμε τα στοιχεία αυτά στη συζήτηση μπορεί να της δώσει ακόμα περισσότερο νόημα και να την κάνει διασκεδαστική! Για παράδειγμα...

• Χρησιμοποίησες όλο το χαρτί! (χώρος)
  
• Αποφάσισες να ζωγραφίσεις μόνο στη μέση! (ισορροπία)
• Μου αρέσει που χρησιμοποίησες φωτεινά χρώματα. Πραγματικά ζωντανεύουν την εικόνα! (χρώματα)

7) Να αφήσουμε τα παιδιά να επιλέξουν πού και αν θέλουν να εκθέσουν τα έργα τους.

Η δημιουργικότητα δεν εξαντλείται με την ολοκλήρωση του εικαστικού έργου! Ο τρόπος που θα σκεφτούν τα παιδιά να παρουσιάσουν η να εκθέσουν το έργο τους είναι και αυτό κομμάτι της δημιουργικότητας και της φαντασίας τους. Μπορεί να θέλουν να φτιάξουν μία έκθεση σε έναν τοίχο του σπιτιού. Μπορεί να θέλουν να στείλουν ή να χαρίσουν το έργο τους σε κάποιον αγαπημένο. Μπορεί να θέλουν να διπλώσουν τη ζωγραφιά τους και να τη μετατρέψουν σε σαΐτα! Δίνοντάς τους την ισχύ να ελέγξουν το τι θα κάνουν με τα έργα τους, τους δίνει την αίσθηση ότι τα έργα τους τους ανήκουν και τα γεμίζει περηφάνια. Έτσι αντί να πούμε "κόλλησέ το στο ψυγείο", μπορούμε να ρωτήσουμε…

• Τι θα ήθελες να κάνεις με το έργο σου;

Ακόμα και αν κάποιο έργο έχει καταφθάσει από το σχολείο και έχει δημιουργηθεί στο πλαίσιο κάποιας κατευθυνόμενης "εργασίας" που μπορεί να αποτελεί και αντιγραφή, μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε σαν έναν τρόπο εξάσκησης σε δεξιότητες ζωγραφικής. Μπορούμε και πάλι να συζητήσουμε για αυτό με βάση τα παραπάνω σημεία. Κάνοντας ερωτήσεις με ενδιαφέρον, η συζήτηση αποκτά περισσότερο νόημα. Τα παιδιά ενθαρρύνονται να επεκτείνουν την κριτική τους σκέψη και να εξασκηθούν σε δεξιότητες συζήτησης. Μπορούμε λοιπόν να επισημάνουμε…

• Φαίνεται ότι έβαλες πολύ δουλειά και κόπο σε αυτή την εικόνα!

• Θα ήθελες να μου πεις πώς το έκανες;

Τι μπορούμε να πούμε για τα έργα που δημιουργούνται σε μία συνεδρία εικαστικής θεραπείας.

Τα έργα που δημιουργούνται σε μία θεραπευτική συνεδρία δημιουργούνται στο πλαίσιο της θεραπευτικής σχέσης με τον θεραπευτή και στόχος τους είναι να διευκολύνουν και να οδηγήσουν προς τον θεραπευτικό στόχο. Συχνά τα έργα που καταφτάνουν από το σχολείο συνηθίζουμε να τα κρεμάμε στον τοίχο και να τα προβάλλουμε. Τα έργα που προέρχονται από μία συνεδρία όμως συχνά "μιλούν" για δύσκολες καταστάσεις και το να τα "στολίζουμε" στο σπίτι θα ήταν σαν να κρεμάμε τον τοίχο τις σημειώσεις από τη θεραπευτική μας συνεδρία για να τις δουν φίλοι και συγγενείς!

Μερικές φορές τα έργα που δημιουργούνται σε μία συνεδρία...

• περιλαμβάνουν θέματα ή εικόνες για τα οποία οι θεραπευόμενοι δεν μπορούν να μιλήσουν και τα οποία δεν επιθυμούν να μοιραστούν.

• απεικονίζουν έντονα συναισθήματα του θεραπευόμενου όπως φόβους, βαθιά θλίψη, ντροπή ή θυμό.

• απεικονίζουν τόσο δυνατές και δύσκολες στη διαχείριση εικόνες που οι θεραπευόμενοι επιλέγουν να τα αφήσουν στο χώρο της θεραπείας ή και να τα καταστρέψουν αμέσως μετά την επεξεργασία τους.

• είναι έργα που οι θεραπευόμενοι συχνά δεν επιθυμούν να εκθέσουν σε κοινή θέα.

Άρα πώς θα μιλήσουμε στο παιδί όταν επιλέγει να φέρει στο σπίτι κάποιο έργο από τη θεραπεία;

Σε αυτή την περίπτωση μπορούμε να έχουμε μία στάση ενδιαφέροντος, χωρίς όμως να πιέζουμε για απαντήσεις. Μερικά παιδιά θέλουν να δείχνουν στους γονείς τους τα έργα τους αμέσως μετά τη συνεδρία και να τους πουν τα πάντα τη στιγμή που θα βγουν από τη συνεδρία. Οι γονείς μπορούν να δείξουν ότι αναγνωρίζουν την επιθυμία του παιδιού να μοιραστεί ό,τι συνέβη και να τους πουν ότι περιμένουν πώς και πώς να φτάσουν στο σπίτι και να το συζητήσουν. Έτσι δίνεται έμφαση και προστατεύεται το κομμάτι της ιδιωτικότητας και της εμπιστευτικότητας στην Εικαστική Θεραπεία.

Εν κατακλείδι, η δημιουργία τέχνης αποτελεί προσωπικό βίωμα και προσωπική έκφραση. Η τέχνη του καθένα μας είναι αυτή που είναι, δεν είναι σωστή ούτε λάθος, δεν τίθεται προς έγκριση ή αποδοχή. Η τέχνη μας είμαστε εμείς, είναι τα χέρια μας που απλώνουμε σε όποι@ την βιώνει, με σκοπό να επικοινωνήσουμε χωρίς λόγια, αλλά με την εσωτερική μας αλήθεια.

*Οι εικόνες περιλαμβάνουν έργα παιδιών που συμμετείχαν σε εργαστήρια Art as Therapy και δημοσιεύονται με την άδεια των γονέων-κηδεμόνων!