Τα αποτελέσματα της συμμετοχής γονέων σε ομάδα εικαστικής θεραπείας… στα παιδιά τους!

γράφει η Αγγέλα Μυλωνάκου,

κοινωνική λειτουργός, εικαστική ψυχοθεραπεύτρια

Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία είναι από μόνη της μία περίπλοκη, σύνθετη πορεία προς την επιθυμητή αλλαγή. Όταν πρόκειται μάλιστα για την ψυχοθεραπεία των παιδιών, η διαδικασία αυτή ίσως αποκτά ακόμα περισσότερες ιδιαιτερότητες. Όλοι οι άνθρωποι ζούμε καθημερινά ως μέλη ομάδων (της οικογένειας, των συνομηλίκων, των συναδέλφων κ.α.) ή "συστημάτων" τα οποία επηρεάζουμε κι επηρεαζόμαστε από αυτά. Είναι γενικά αποδεκτό ότι ένας άνθρωπος όταν αναζητά ψυχοθεραπεία δεν έρχεται ακριβώς "μόνος" αλλά "εμπεριέχει" ή "κουβαλά" όλους αυτούς τους ανθρώπους που έχει συναντήσει και τις σχέσεις που έχει βιώσει μαζί τους. Ένας ενήλικας συνήθως προσέρχεται στον ψυχοθεραπευτή με την αόρατη "παρέα" του ζητώντας βοήθεια οικειοθελώς (αν και όχι πάντα ή όχι πάντα συνειδητά τουλάχιστον). Τι γίνεται όμως με τα παιδιά;

Η διαδικασία της ωρίμανσης είναι μία φυσική αναπτυξιακή διαδικασία στους ανθρώπους. Ωστόσο, αν δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις από το περιβάλλον, η διαδικασία αυτή μπορεί να εμποδιστεί. Ο Winnicott μιλά για το περιβάλλον που «διευκολύνει» αυτή τη διαδικασία ωρίμανσης (maturational process facilitating environment) το οποίο χαρακτηρίζεται από μητρικές δεξιότητες όπως το κράτημα (holding), ο τρόπος μεταχείρισης (handling), η παροχή αντικειμένων (object providing), το καθρέπτισμα (mirroring), η επιβίωση (surviving), το παιχνίδι (playing). Μελέτες που προσπάθησαν να συσχετίσουν την ανάπτυξη του παιδιού με τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς των μητέρων τους (Mahoney, 19988, 1999, Mahoney, Robinson & Powell, 1992, στο S. Choi, K. Goo, 2012), έδειξαν ότι τα παιδιά μεγάλωναν με σταθερότητα και ήταν συναισθηματικά σταθερά όταν οι μητέρες τους έδειχναν καλή ανταπόκριση στις ανάγκες τους και ήταν στοργικές και υποστηρικτικές απέναντί τους. Αντίθετα, τα παιδιά γίνονταν επιθετικά, αντικοινωνικά και παρουσίαζαν έλλειψη θετικών συναισθημάτων όταν οι μητέρες τους δεν ήταν υποστηρικτικές ή ήταν πολύ εμπλεκόμενες (S. Choi, K. Goo, 2012). Στην δεύτερη περίπτωση δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος όπου τα παιδιά αντιδρούν με αρνητικό τρόπο απέναντι στις μητέρες τους, οι μητέρες απαντούν αντίστοιχα επιβεβαιώνοντας τα αρνητικά συναισθήματα και τη συμπεριφορά των παιδιών τους κ.ο.κ. Πώς θα μπορούσε να σπάσει αυτή η αλυσίδα;

Κάποιοι γονείς αναζητούν προγράμματα εκπαίδευσης γονέων. Αυτά εστιάζουν σε δύο στόχους: στη διδασκαλία κατάλληλων «γονεϊκών δεξιοτήτων» και τη διαχείριση προβλημάτων σε επίπεδο ομάδας (S. Choi, K. Goo, 2012). Η εικαστική θεραπεία, απευθυνόμενη κυρίως στο δεύτερο στόχο, λειτουργεί σαν ένα πολύ αποτελεσματικό εργαλείο που οδηγεί στην επίγνωση, εκμεταλλευόμενη τη δυναμική του ασυνείδητου νου. Η ομαδική εικαστική θεραπεία επιτρέπει στους γονείς/κηδεμόνες-μέλη της ομάδας να μοιραστούν τα συναισθήματα και τις σκέψεις τους μέσα από τα εικαστικά τους έργα. Έτσι μαθαίνουν ο ένας από τον άλλον, μέσα σε ένα περιβάλλον όπου ενθαρρύνονται να μπουν στη θέση (σκέψη, συμπεριφορά) του άλλου. Επιπλέον, σε ένα πρόγραμμα ομαδικής εικαστικής θεραπείας, διευκολύνεται η απελευθέρωση (ενδεχομένως) καταπιεσμένων συναισθημάτων των συμμετεχόντων με αποτέλεσμα την βαθύτερη κατανόηση του εαυτού τους. Η εικαστική θεραπεία προσφέρει έναν ασφαλή χώρο όπου μπορεί να «παλινδρομήσει» κανείς και να ενεργοποιήσει το ασυνείδητό του μέσα από την εικαστική δημιουργική διαδικασία. Οι γονείς με αυτόν τον τρόπο «βλέπουν» τις εσωτερικές αναπαραστάσεις των δικών τους σχέσεων πιο καθαρά και βιώνουν την κάθαρση μέσα από την τέχνη. Στόχος ενός τέτοιου προγράμματος αποτελεί η βελτίωση της αλληλεπίδρασης γονέα-παιδιού η οποία θα έχει ως αποτέλεσμα τη συναισθηματική αλλαγή και των δύο.

Το 2010, δώδεκα μητέρες παιδιών ηλικίας 2-12 ετών συμμετείχαν σε έρευνα με σκοπό να μελετηθούν οι αλλαγές στη συμπεριφορά τους ως προς την ανατροφή των παιδιών τους. Δημιουργήθηκαν δύο ομάδες των έξι ατόμων. Οι μητέρες της μίας ομάδας συμμετείχαν σε δύο δίωρες συνεδρίες εικαστικής θεραπείας εβδομαδιαίως για 16 εβδομάδες (experimental) ενώ οι μητέρες της άλλης ομάδας δεν συμμετείχαν στο πρόγραμμα της εικαστικής θεραπείας (control) (S. Choi, K. Goo, 2012).

Οι μητέρες και των δύο ομάδων συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο Parental Acceptance-Rejection Questionnaire των Kim & Hwang (1998), πριν και μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος. Το ερωτηματολόγιο αποτελείται από δύο υποκλίμακες: Της αποδοχής (acceptance) και την απόρριψης (rejection). Η υποκλίμακα της αποδοχής περιλαμβάνει το συναίσθημα της ζεστασιάς/στοργής. Η υποκλίμακα της απόρριψης περιλαμβάνει τρεις ομάδες συναισθημάτων, την επιθετικότητα/εχθρότητα (aggression/hostility), την παραμέληση/αδιαφορία (neglect/indifference) και την αδιαφοροποίητη απόρριψη (undifferentiated rejection). Υψηλό σκορ στην υποκλίμακα της αποδοχής υποδηλώνει ζεστασιά και τρυφερότητα από πλευράς γονέα, ενώ υψηλό σκορ στην υποκλίμακα της απόρριψης υποδηλώνει μία τάση για επιθετικότητα, παραμέληση/αδιαφορία και αδιαφοροποίητη απόρριψη.

Το σύνολο των συνεδριών της εικαστικής θεραπείας στις οποίες συμμετείχαν έξι από τις δώδεκα μητέρες λειτούργησε σε τρεις φάσεις που περιλάμβαναν μία εισαγωγή, επεξεργασία των στοιχείων που εμπεριέχει το κατά Winnicott «διευκολυντικό περιβάλλον» (facilitating environment) και την περίοδο του κλεισίματος/τερματισμού της ομάδας με την έμφαση στην αμοιβαία υποστήριξη των μελών.

Οι μητέρες που συμμετείχαν στις συνεδρίες της εικαστικής θεραπείας ενθαρρύνθηκαν να εκφράσουν τα αρνητικά τους συναισθήματα και να τα μοιραστούν με άλλες μητέρες που βίωναν παρόμοιες εμπειρίες, πήραν βοήθεια στο χτίσιμο ενός ισχυρού δεσμού με τα παιδιά τους, ώστε να μπορούν να τους παρέχουν το απαραίτητο κράτημα, σωματικό και ψυχικό αλλά και τους κανόνες που απευθύνονται στις εξειδικευμένες ανάγκες του παιδιού και του περιβάλλοντός του (S. Choi, K. Goo, 2012). Στόχος ήταν η προσφορά της απαραίτητης βοήθειας στη μείωση του στρες που συνδέεται με το γονικό τους ρόλο, στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και της ρύθμισης των συναισθημάτων των μητέρων.

Κατά τη διάρκεια του προγράμματος, οι γονείς άρχισαν να βλέπουν τον εαυτό τους σε ασυνείδητο επίπεδο, να αναγνωρίζουν και να παρατηρούν τις πρακτικές τους ως γονείς, τις δυσλειτουργίες στην οικογένειά τους και τη συναισθηματική κατάσταση των παιδιών τους.

Στην αρχή το ενδιαφέρον των γονέων κινήθηκε γύρω από την «επαρκή» ανατροφή των παιδιών τους, ανέφεραν τις δυσκολίες που περιλαμβάνει η ανατροφή των παιδιών και αναζητούσαν λύσεις σε αυτές τις δυσκολίες. Αργότερα το ενδιαφέρον πέρασε στην έκφραση των άλυτων συναισθηματικών θεμάτων στην οικογένεια. Άρχισαν να αποδέχονται άλλες απόψεις και να προτείνουν ιδέες και λύσεις. Προς το τέλος του προγράμματος, είπαν ότι είχαν αρχίσει να εφαρμόζουν τα στοιχεία του διευκολυντικού περιβάλλοντος στη δική τους οικογένεια, ένδειξη της αλλαγής (S. Choi, K. Goo, 2012).

Οι γονείς μοιράστηκαν τις ιστορίες της ζωής τους στην ομάδα, επικοινώνησαν μέσα από τα εικαστικά τους έργα και φάνηκαν αμοιβαία υποστηρικτικοί. Έκαναν προσπάθεια να αναγνωρίσουν τις πτυχές της σχέσης τους με τα παιδιά τους και να κινητοποιήσουν τις διαδικασίες αλλαγής. Τελικά ανακάλυψαν ότι η ομάδα της εικαστικής θεραπείας αποτέλεσε για εκείνους ένα ασφαλές περιβάλλον που τους παρείχε το απαραίτητο κράτημα (holding) καθρεπτίζοντας ακριβώς το περιβάλλον στο οποίο θα ήθελαν να ζουν με την οικογένειά τους.

Από τα ερωτηματολόγια, φάνηκε ότι μετά το πέρας του προγράμματος της εικαστικής θεραπείας οι δείκτες στην υποκλίμακα της επιθετικότητας/εχθρότητας είχαν φανερά μειωθεί, ενώ οι ίδιοι οι γονείς φάνηκε να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στο κομμάτι της αποδοχής κατά την αξιολόγηση και την ανατροφοδήτηση στο τέλος των συνεδριών. Συμπερασματικά, τα ευρήματα δείχνουν ότι το πρόγραμμα της ομαδικής εικαστικής θεραπείας παρείχε στις μητέρες που συμμετείχαν ένα μοντέλο «ασφαλούς» και «διευκολυντικού» περιβάλλοντος ως ένα βίωμα που θα μπορούσαν εκείνες με τη σειρά τους να παρέχουν στα δικά τους παιδιά (S. Choi, K. Goo, 2012).

Φυσικά, όπως σε όλες τις μελέτες υπήρξαν και στη συγκεκριμένη περιορισμοί και χρειάζονται περισσότερες έρευνες ώστε να γίνουν ακόμα πιο συγκεκριμένα τα στοιχεία εκείνα της εικαστικής θεραπείας που ενισχύουν τις σχέσεις γονέων-παιδιών, να μελετηθούν ακόμα και τα μακροπρόθεσμα (μετά από ένα χρόνο) αποτελέσματα της συμμετοχής γονέων σε αντίστοιχα προγράμματα αλλά και η αποτελεσματικότερη εφαρμογή της εικαστικής θεραπείας στις ομάδες γονέων.

Οπότε... εδώ και τωρα βρίσκεται αυτή η ευκαιρία σας. Μας. Ας σπάσουμε την αλυσίδα.

Βιβλιογραφία

Choi S., Goo K., (2012), Holding environment: The effects of group art therapy on mother-child attachment, The Arts in Psychotherapy, 39, 19-24