Το κουτί ως θεραπευτικό μέσο στην εικαστική ψυχοθεραπεία

γράφει η Αγγέλα Μυλωνάκου,

κοινωνική λειτουργός, εικαστική ψυχοθεραπεύτρια

Κουτιά εισχωρούν στην καθημερινότητά μας, στην καθημερινή ρουτίνα κατανάλωσης και απόρριψης, μετακίνησης και προσφοράς. Κουτιά στριμώχνονται, παραγεμίζονται και φορτώνονται, σφραγίζονται... Κάποιος κρατά ένα κουτί, το στέλνει, κάποιος μετακινεί ένα κουτί, το ανοίγει και το κλείνει ξανά... Κάθε κουτί έχει να πει μία ιστορία. Από πού έρχεται, πού πηγαίνει, σε ποιον απευθύνεται, τι έχει μέσα...

Η λειτουργικότητα, η ευρυχωρία, η απλότητα ορίζουν τη «σωματικότητα» των κουτιών και κάνουν κατανοητή την αντοχή τους μέσα στην ιστορία για πολλούς λόγους, χρηστικούς, διακοσμητικούς και καλλιτεχνικά συμβολικούς. Μάλιστα, αυτή η κατά κάποιο τρόπο αδιαχώριστη σχέση ανθρώπου και κουτιού, μοιάζει να είναι ένα διαπολιτισμικό φαινόμενο που αποδεικνύεται από την μεγάλη έκταση της παραγωγής κουτιών ανά τον κόσμο και των εφαρμογών τους τόσο στο δυτικό όσο και τον ανατολικό πολιτισμό μέσα στην ιστορία (McGuire, 2013).

Τα κουτιά έχουν περιγραφεί ως αντικείμενα που θέτουν όρια σε ένα περιεχόμενο (limiting contexts) και με αυτή την έννοια εισέρχονται στον κόσμο της τέχνης ως «πλαίσια» που ορίζουν το χώρο μέσα στον οποίο υπάρχει το έργο τέχνης (Langer όπως αναφέρεται στο Kaufman, 1996). Κατά το λεξικό των συμβόλων του Cirlot (1995), «όπως όλα τα αντικείμενα που χρησιμεύουν για φύλαγμα ή για να βάζουμε μέσα κάτι, το κουτί είναι σύμβολο θηλυκό, που μπορεί να αναφερθεί στο ασυνείδητο, ή στο ίδιο το μητρικό σώμα».

Στο χώρο της εικαστικής ψυχοθεραπείας είναι γενικά παραδεκτές οι δυνατότητες συμβολισμού του κουτιού, πέραν των λειτουργικών του χαρακτηριστικών, αναγνωρίζοντας την ικανότητά του να διατηρεί, να εμπεριέχει και να περικλείει.

Τα θέματα του θεραπευόμενου στα όρια του κουτιού ή το μικρό και μεγάλο κουτί...

Στην εικαστική ψυχοθεραπεία τα όρια του κουτιού, περιορίζουν τα θέματα που φέρνει ο θεραπευόμενος στο χώρο εντός του, κατ' επέκταση παρέχοντας την απαραίτητη απόσταση που θα κάνει τα θέματα αυτά πιο διαχειρίσιμα. Αυτός ο ασφαλής χώρος όπως ορίζεται από τους φυσικούς περιορισμούς του κουτιού μπορεί μάλιστα να αποδειχτεί ένα πολύ δυνατό εργαλείο στη θεραπεία, καθώς συχνά είναι μόνο μέσα σε αυτό τον ασφαλή χώρο που οι θεραπευόμενοι βρίσκουν την ασφάλεια και ταυτόχρονα την ελευθερία να διερευνήσουν τα θέματα που τους απασχολούν με ένα συμβολικό τρόπο (Farrell-Kirk, 2001).

Αυτός ο καινούριος χώρος, μακριά από τις συμβάσεις της πραγματικότητας, είναι ταυτόχρονα οικείος, προσωπικός (intimate) και άπειρος (infinite). Αυτή δε η παράδοξη συνύπαρξη του μικρού και του μεγάλου επιτρέπει στο κουτί να είναι αρκετά μικρό ώστε να συρρικνώνει σύνθετα θέματα σε διαχειρίσιμο μέγεθος αλλά και αρκετά μεγάλο ώστε να δίνει χώρο σε πολύπλοκα προβλήματα (Farrell-Kirk, 2001).

Για παράδειγμα, η λεκτική επεξεργασία μεγάλων φόβων μπορεί να μην είναι επαρκώς θεραπευτική. Αντίθετα, η τοποθέτηση απτών αντικειμένων και εικόνων που αναπαριστούν το στρεσσογόνο θέμα σε ένα κλειστό κουτί μπορεί να διευκολύνει τη μείωση του άγχους και τη συναισθηματική επανόρθωση. Το άτομο σε αυτή την περίπτωση έχει τον έλεγχο των χειροπιαστών αντικειμένων και μπορεί να αποφασίσει πότε και εάν επιθυμεί να τα «ανοίξει» (McGuire, 2013).

Το κουτί ως δοχείο και ο θεραπευτής ως κουτί...

Η ικανότητα του κουτιού να περικλείει χώρο αναπόφευκτα φέρνει στο προσκήνιο το ρόλο του ως δοχείο. Η τοποθέτηση ενός αντικειμένου σε ένα κουτί δεν επισημαίνει μόνο την εγγενή αξία του αλλά μπορεί και να προσθέσει σε ένα συνηθισμένο αντικείμενο καινούρια σημασία (Farrell-Kirk, 2001).

Μάλιστα, η Kaufman (1996) περιέγραψε πώς τα κουτιά παρέχουν ένα πραγματικό και ταυτόχρονα ένα μεταφορικό περιβάλλον κρατήματος (holding environment) που συνάδει με τις ιδέες του Winnicott για τον μεταβατικό χώρο μεταξύ μητέρας και παιδιού και αργότερα μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου.

Οι αναφορές του Winnicott σε σχέση με τον δυνητικό χώρο (potential space) συνδέονται με την ιδέα του κρατήματος (holding) και κατ' επέκταση με την εμπεριεκτική παρουσία του θεραπευτή (Siegelman, 1990). Μάλιστα, αυτό το κράτημα που προσφέρει ο θεραπευτής στον θεραπευόμενο μπορεί να συγκριθεί με το διαισθητικό και προστατευτικό κράτημα που η μητέρα προσφέρει στο μωρό της, το οποίο προσαρμόζει στις ανάγκες του (Siegelman, 1990). Με έναν αντίστοιχο τρόπο, ο θεραπευτής μετατρέπεται σε ένα πλαισιωτικό και εμπεριεκτικό αντικείμενο για τον θεραπευόμενο, που δρα ταυτόχρονα ως ευέλικτο αλλά και με ασφάλεια συναρμολογημένο κουτί.

Σε αυτό το μοντέλο του δοχείου, η λειτουργία του θεραπευτή ως κουτί επεκτείνεται και με τον επισημασμένο ρόλο του ως εικονικό καταφύγιο των συναισθημάτων που πλημμυρίζουν τον θεραπευόμενο (Delvey, 1985, όπως αναφέρεται στο McGuire, 2013). Δρώντας ως ένα συναισθηματικό δοχείο/κουτί, ο θεραπευτής συλλέγει, διατηρεί κι εμπεριέχει τα κομμάτια των βιωμάτων του θεραπευόμενου που αργότερα θα εξερευνήσουν μαζί (McGuire, 2013).

Το κουτί που αποκρύπτει...

Ως δοχείο, το κουτί μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για να αποκρύψει. Ένα κουτί μπορεί να διαφυλάξει περιεχόμενο από τον θεατή, αλλά και να τον προστατεύσει από απειλητικό περιεχόμενο. (Farrell-Kirk, 2001).

Το κουτί που απαρτιώνει

Η ίδια η δομή του κουτιού παρέχει ένα μοντέλο απαρτίωσης. Το κουτί ενώνει τις τέσσερεις ξεχωριστές πλαϊνές πλευρές του και μπορεί να δώσει χώρο σε πολύπλοκες αλληλοσυσχετίσεις που προκύπτουν από την αντιπαράθεση αυτών των όψεων. Ένα κουτί, είτε οπτικά είτε μεταφορικά, συνδέει αντίθετα. Αυτό συμβαίνει μέσα από τη σύνδεση των έξι πλευρών του που αποτελούν μέρος ενός όλου ενώ είναι ταυτόχρονα ξεχωριστές και μάλιστα δεν μπορεί να τις δει κανείς όλες ταυτόχρονα. (Farrell-Kirk, 2001).

Έτσι, κατ' αναλογία, τα κουτιά στην εικαστική θεραπεία μπορούν να αναπαραστήσουν συγκρουόμενες ανάγκες, παράδοξα και αντίθετα, ερωτήματα για παράδειγμα σε σχέση με τα δυνατά και αδύναμα σημεία του θεραπευόμενου (Farrell-Kirk, 2001). Επιπλέον, η χρήση των κουτιών παρέχει έναν χρήσιμο τρόπο δημιουργίας οπτικού αρχείου των προσπαθειών του θεραπευόμενου να απαρτιώσει τις διαφορετικές πλευρές του εαυτού του (Jung, όπως αναφέρεται στο Kaufman, 1996).

Η διαλεκτική του «μέσα» σε αντιπαράθεση με το «έξω»

Η βασική διαφοροποίηση του «μέσα» και του «έξω» που είναι χαρακτηριστική του κουτιού, μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν ένα πολύ δυνατό θεραπευτικό εργαλείο. (Farrell-Kirk, 2001). Μάλιστα, το χαρακτηριστικό του σε σχέση με τη μεταφορική απεικόνιση του μέσα σε αντιπαράθεση με το έξω μοιάζει να υπερβαίνει τη γλώσσα και τον πολιτισμό όπως φαίνεται στη δουλειά του Chu's (2010) με επιζήσαντες της γενοκτονίας της Rwanda (Chu όπως αναφέρεται στο McGuire, 2013).

Όταν ο θεραπευόμενος επεξεργάζεται εικαστικά ένα κουτί, ένα τρισδιάστατο σύμβολο της προσωπικότητας, κάνει χρήση της διαλεκτικής του μέσα-έξω ώστε να διαφοροποιήσει, να κατανοήσει και να αναπαραστήσει τόσο τη δημόσια εικόνα του όσο και τον εσωτερικό εαυτό του. Έτσι, η απαρτίωση των πολικοτήτων στο κουτί διευκολύνει την αναπαράσταση των διαφορετικών ρόλων του ατόμου και των πλευρών της προσωπικότητάς του (Farrell-Kirk, 2001).

Το κουτί ως θεραπευτικό πλαίσιο...

Το θεραπευτικό πλαίσιο παραμένει μία σχεδόν απροσδιόριστη έννοια, που εξαρτάται από τα δυναμικά θεραπευτή-θεραπευόμενου και συνεχώς προσαρμόζεται ώστε να αντικατοπτρίζει αυτή τη σχέση (McGuire, 2013).

Η Siegelman (1990) αναφέρει ότι αυτό το πλαίσιο, όπως και στην περίπτωση του κουτιού, σηματοδοτεί την είσοδο στο συμβολικό. Αυτό είναι αρκετά ασφαλές ώστε να «κρατά» τη συμβολική δραστηριότητα αλλά και αρκετά διακριτικό ώστε να δίνει χώρο στην εξέλιξη μιας θεραπευτικής συνάντησης. Συγκρίνοντάς το μάλιστα με το πλαίσιο ενός πίνακα ζωγραφικής, μιλά για μία αναλογία όπου το πλαίσιο μπορεί να είναι κατασκευασμένο από οποιοδήποτε υλικό, από το σχεδόν αδιόρατο, μέχρι το άκαμπτο και δομημένο.

Η Milner με τη σειρά της αναφέρει ότι στο (θεραπευτικό) πλαίσιο ό,τι βρίσκεται εντός του χρειάζεται να ερμηνευτεί διαφορετικά από ότι βρίσκεται έξω από αυτό. Κι εξηγεί ότι το πλαίσιο ορίζει μία περιοχή μέσα στην οποία ό,τι βρίσκεται ερμηνεύεται συμβολικά ενώ ό,τι βρίσκεται έξω από αυτήν λαμβάνεται υπόψη κυριολεκτικά (στο Siegelman, 1990).

Επιστρέφοντας δε στη διαλεκτική εσωτερικού-εξωτερικού, η νοερή εικόνα του κουτιού μέσα στο οποίο θεραπευτής και θεραπευόμενος τοποθετούνται ως «αντικείμενα» σε έναν προστατευμένο και ταυτόχρονα προστατευτικό χώρο, αρχίζει να αποσαφηνίζει το μεταμορφωτικό δυναμικό της θεραπείας (McGuire, 2013).

Στο πλαίσιο της εικαστικής θεραπείας, το κουτί-έργο τέχνης αποκτά διαφορετικά επίπεδα, υπάρχει ως ένα χειροπιαστό κουτί μέσα σε ένα μεταφορικό κουτί και δημιουργεί ένα μοναδικό περιβάλλον όπου μία τριάδα μεταβατικών χώρων και σχέσεων μπορεί να προκύψει: μία μεταξύ θεραπευτή-θεραπευόμενου, μία μεταξύ θεραπευόμενου και κουτιού και τέλος μεταξύ του κουτιού και του κόσμου (McGuire, 2013).

Έτσι, η συμβολική απεικόνιση του εαυτού με τη βοήθεια ενός κουτιού, δίνει έμφαση στη μεταμορφωτική φύση του από το λειτουργικό στο συμβολικό και προτείνει την χρήση του ως ισχυρό εργαλείο για την αυτό ανακάλυψη και την ψυχική ανάπτυξη (McGuire, 2013).

Τέλος, κατά τη McGuire (2013), θεραπευτικός στόχος αποτελεί να ενισχύσουμε τους θεραπευόμενους ώστε να εσωτερικεύσουν ένα δικό τους κουτί, ώστε να «αποθηκεύουν» με ασφάλεια και να ρυθμίζουν το δικό τους συναισθηματικό περιεχόμενο. Σημείο εκκίνησης γι' αυτό μπορεί να είναι η χρήση ενός απτού κουτιού στη θεραπεία που μπορεί να επιτρέψει σε αυτή την απαρτίωση να συμβεί.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Cirlot, J. E., (1995), Το λεξικό των συμβόλων, Εκδόσεις Κονιδάρη, Αθηνα

Farrell-Kirk, R., (2001), Secrets, Symbols, Synthesis and Safety: The role of boxes in art therapy, American Journal of Art Therapy, 39, 88-92.

Kaufman, A. B., (1996), Art in Boxes: An exploration of meanings, The Arts in Psychotherapy, 23 (3), 237-247.

McGuire, K., (2013), A Box Story: How the Functional Becomes Symbolic, Research Paper in The Department of Creative Arts Therapies, Concordia University Montréal, Canada.

Siegelman, E. Y. (1990). Metaphors of the therapeutic encounter, The Journal Of Analytical Psychology, 35(2), 175-191.